نخلگردانی (آیین): تفاوت میان نسخهها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>Naimi |
Hasanejraei (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده: | [[پرونده:نخلگردانی.الف.jpg|250px|بندانگشتی|مراسم نخلگردانی]] | ||
'''نخلگردانی''' مراسمی | '''نخلگردانی'''، مراسمی که [[شیعیان]] برخی مناطق به عنوان تشییع نمادین پیکر [[امام حسین (ع)]] در [[عزاداری محرم|عزاداری]] روز [[عاشورا]] برگزار میکنند.{{سخ}} | ||
در این مراسم | در این مراسم اتاقكى شبیه تابوت با پوشش سياه و آراسته با انواع شالهاى رنگارنگ و آيينه در حسينيهها، تکایا و محلهای برگزاری عزاداری محرم توسط مردم حمل میشود. نخلگردانی بیشتر در شهرها و آبادىهاى اطراف كوير مركزی ايران رواج دارد؛ از جمله جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمين، نواحى قم، كاشان، ابيانه، خور و بيابانک، زواره، اردستان و نائين. بيشترين و شاخصترين نخلهای ایران در استان يزد دیده میشود. | ||
اتاقک سیاهپوش در این مراسم هیچ شباهت و ارتباطی با درخت نخل یا خرما ندارد و در علت | اتاقک سیاهپوش در این مراسم هیچ شباهت و ارتباطی با درخت نخل یا خرما ندارد و در علت نامگذاری آن نظرات مختلفی وجود دارد. اسناد تاریخی، ریشه این رسم را در ایران، مربوط به دوره [[صفویه]] میدانند. | ||
اسناد تاریخی، ریشه این رسم را در ایران، مربوط به دوره [[صفویه]] میدانند. | |||
==پیشینه تاریخی== | ==پیشینه تاریخی== | ||
استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم تابوتگردانی امام سوم شیعیان، به دوره صفوی بازمیگردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه و در مناطق مركزی و كویری ایران، رواج داشته است.<ref> خاکی، محمدرضا و دیگری، ریختشناسی آیین نخلگردانی، ص ۱۰.</ref> به همین دلیل برخی از پژوهشگران، آیین نخلگردانی را از بدعتهای حکومت صفویه میدانند.<ref>آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، ص۲۴۴.</ref> | |||
==شكل و ساختمان نخل عزا== | ==شكل و ساختمان نخل عزا== | ||
[[پرونده:نخل عریان.jpg|200px|بندانگشتی|نخل عریان]] | [[پرونده:نخل عریان.jpg|200px|بندانگشتی|نخل عریان]] | ||
نخل، اتاقكی چوبی و حجیم به شكل مكعب مستطیل و با بامی شیروانی مانند است. چارچوب آن، بر اساس كوچک یا بزرگی، دارای چوببستی با یک کفبند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند است. تنه نخل از به هم پیوستن تعدادی تركه و تیرک و دستک و چند قید و بست تشکیل شده؛ دو جبهه جلو و عقب نخل نیزچوبی و معمولاً مشبک است. <ref>بلوکباشی، علی، نخلگردانی...، ص ۴۱.</ref>{{سخ}} | |||
اسكلت نخل شبیه به | |||
===علت | اسكلت نخل شبیه به یک اتاق مشبک اسـت. ارتفاع قسمت جلوی این اتاق بیش از دیواره عقبی آن است. در نتیجه، سقف اتاق از جلو به عقب، به طرف پایین، شیبدار است. قسمت بالای دیوارههای جلویی و عقبی نخل، معمولاً به شكل كمان یا به شكل زوایه میباشد. فاصله سطح قاعده نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است. این فاصله به اندازهای است كه هنگام بلند كردن نخل از زمین، كمترین فشار به افراد وارد میشود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل ۵/۲ تا ۵/۳ متر میباشد. فاصله پایههای دستگیرهای، به اندازهای است كه چند نفر بین آن قرار گیرند و هر پایه را دو تا چهار نفر به دست میگیرند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخلگردانی در استان یزد، ص۶۰.</ref> | ||
نخل در واقع به معنای درخت خرما است و علت | |||
علت دیگر ذکر شده این که ظاهرا اشكال قـدیمی نـخل را از چوب و برگ درخت خرما میساختند.<ref> جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و | ===علت نامگذاری=== | ||
نخل در واقع به معنای درخت خرما است و علت نامگذاری نخل عزا به نام این درخت چندان مشخص نیست، شاید مهمترین علت رواج این نام و رسم، این باشد كه در روایات و اعتقادات مـردم، پیكر مـقدس امـام حسین(ع)، بر روی شاخههای درخت خرما قرار گرفته وبه محل دفن حمل شده است. <ref>سید علی زاده،سید احمد و دیگری، نخلگردانی، ص۴۶.</ref>{{سخ}} | |||
علت دیگر ذکر شده این که ظاهرا اشكال قـدیمی نـخل را از چوب و برگ درخت خرما میساختند.<ref> جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخلگردانی در استان یزد، ص۵۹.</ref>{{سخ}} | |||
همچنین احتمال داد که نخل به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران نخل نامیده شده است. زیرا همچنان که نخل در ذهن دینی مردم بر مفهوم تجدید حیات و باروری، بیمرگی و جاودانگی، قدرت و استقامت دلالت داشته، تابوت نیز متضمن مفهوم قداست، قدرت، جاودانگی، تجلی نیروی قدسی و اراده خداوند به شمار میرفته است. <ref>فهیمه زارع زاده و دیگری، تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم، ص ۴۶.</ref> | همچنین احتمال داد که نخل به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران نخل نامیده شده است. زیرا همچنان که نخل در ذهن دینی مردم بر مفهوم تجدید حیات و باروری، بیمرگی و جاودانگی، قدرت و استقامت دلالت داشته، تابوت نیز متضمن مفهوم قداست، قدرت، جاودانگی، تجلی نیروی قدسی و اراده خداوند به شمار میرفته است. <ref>فهیمه زارع زاده و دیگری، تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم، ص ۴۶.</ref> | ||
خط ۴۳: | خط ۴۴: | ||
==ساختار مراسم== | ==ساختار مراسم== | ||
طبق رسومات آیین نخلگردانی در واقع در دو بخش برگزار میگردد؛ نخست نخلآرایی، نخلبندی یا همان آمادهسازی و به اصطلاح آرایش نخل عزا، دوم نخلگردانی و یا نخلبرداری. <ref>خاکی،محمد رضا و دیگری، ریخت شناسی آیین | طبق رسومات آیین نخلگردانی در واقع در دو بخش برگزار میگردد؛ نخست نخلآرایی، نخلبندی یا همان آمادهسازی و به اصطلاح آرایش نخل عزا، دوم نخلگردانی و یا نخلبرداری. <ref>خاکی،محمد رضا و دیگری، ریخت شناسی آیین نخلگردانی، ص۱۱-۱۲.</ref> | ||
===نخل بستن=== | ===نخل بستن=== | ||
به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن میگویند. نخل را در نخستین دهـه محرم و بیشتر در دو سه روز پیش از تاسوعا میبندند. | به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن میگویند. نخل را در نخستین دهـه محرم و بیشتر در دو سه روز پیش از تاسوعا میبندند. | ||
خط ۴۹: | خط ۵۰: | ||
بستن وآرایش نخل بـسته بـه كوچك و بزرگ بودن نخل، مقدار اشـیاء ولوازم و زیورهـای تـزیینی و بـالاخره نـوع و شكل آذینبندی یك تا چند روز طول میكشد. نخلهای بزرگ را چند روزه و معمولاً از پنجم تا نهم محرم، سیاهپوش و آذینبندی میكنند.{{سخ}} | بستن وآرایش نخل بـسته بـه كوچك و بزرگ بودن نخل، مقدار اشـیاء ولوازم و زیورهـای تـزیینی و بـالاخره نـوع و شكل آذینبندی یك تا چند روز طول میكشد. نخلهای بزرگ را چند روزه و معمولاً از پنجم تا نهم محرم، سیاهپوش و آذینبندی میكنند.{{سخ}} | ||
بـرای بـستن نخل، نخست همه سطح آن را با پارچههای سیاه و سبز و طاق شال و ترمه میپوشانند. این پوشش، به خصوص در دو سمت پیشانی و عقب با شاخههای گل، شمشاد، آینه و زیورهای گوناگون تزیین میشود. شـمشیر، خنجر، دشنه، سپر و كلاهخود، و چند فانوس، چراغ لاله یا شمع بزرگ، چند بیرق كوچك، نظر قربانی، چهل بسماللّه و چند شمایل از امامان از دیگر زیورهای نخل است.{{سخ}} | بـرای بـستن نخل، نخست همه سطح آن را با پارچههای سیاه و سبز و طاق شال و ترمه میپوشانند. این پوشش، به خصوص در دو سمت پیشانی و عقب با شاخههای گل، شمشاد، آینه و زیورهای گوناگون تزیین میشود. شـمشیر، خنجر، دشنه، سپر و كلاهخود، و چند فانوس، چراغ لاله یا شمع بزرگ، چند بیرق كوچك، نظر قربانی، چهل بسماللّه و چند شمایل از امامان از دیگر زیورهای نخل است.{{سخ}} | ||
گاهی روی نخل یك دستار سبز و شـال كمـر و ردایی به نشانه لباس امام میگذارند و معمولا زنگی از سقف نخل آویزان است که هنگام حمل نخل با به صدا در آمدن آن نخلكشان و افـراد دسـته صلوات میفرستند. <ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و | گاهی روی نخل یك دستار سبز و شـال كمـر و ردایی به نشانه لباس امام میگذارند و معمولا زنگی از سقف نخل آویزان است که هنگام حمل نخل با به صدا در آمدن آن نخلكشان و افـراد دسـته صلوات میفرستند. <ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخلگردانی در استان یزد، ص۶۱-۶۲.</ref> | ||
==== بابای نخل==== | ==== بابای نخل==== | ||
كسی كه نخل را تـزیین میكند، از كارآزمـودگی و مهارت خاصی برخوردار است. این فرد را اصـطلاحا «نـخلبند»، «نـخل پیونـد»، «نـخل آرا» ودر بـسیاری از مناطق ایران، «بابا» یا «بابای نخل» یا «نخلی» مینامند. | كسی كه نخل را تـزیین میكند، از كارآزمـودگی و مهارت خاصی برخوردار است. این فرد را اصـطلاحا «نـخلبند»، «نـخل پیونـد»، «نـخل آرا» ودر بـسیاری از مناطق ایران، «بابا» یا «بابای نخل» یا «نخلی» مینامند. | ||
=== | ===نخلگردانی=== | ||
[[پرونده:حمل نخل.jpg|250px|بندانگشتی|حمل نخل]] | [[پرونده:حمل نخل.jpg|250px|بندانگشتی|حمل نخل]] | ||
به طور معمول نخل سیاهپوش را در روز عـاشورا بلند میكنند و با آداب خاصی میگردانند. در برخی مناطق این کار در روز یازدهم محرم انجام میشود. نخل را در حسینیهها یا میدانهای شهر یا روستا یا در گذرها و محلههای شهر میگردانند. داخل حسینیهها یا مـیدانها نـخل را چند بار با فـاصله زمـانی متفاوت و در هر بار، یك تا سه بار در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان حركت میدهند و میگردانند.<ref>فهیمه زارع زاده و دیگری، تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم،ص۵۰.</ref> در بیرون از این دو مکان نخل راهمراه با دستههای سینهزن و زنجیرزن در گذرگاههای محله میبرند، و گاهی به زیارتـگاه یا امـامزاده محله و یا به محل مجلس عزاداری و روضهخوانی، یا به در خانه روحانی و مجتهد بزرگ محلی حمل میكنند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و | به طور معمول نخل سیاهپوش را در روز عـاشورا بلند میكنند و با آداب خاصی میگردانند. در برخی مناطق این کار در روز یازدهم محرم انجام میشود. نخل را در حسینیهها یا میدانهای شهر یا روستا یا در گذرها و محلههای شهر میگردانند. داخل حسینیهها یا مـیدانها نـخل را چند بار با فـاصله زمـانی متفاوت و در هر بار، یك تا سه بار در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان حركت میدهند و میگردانند.<ref>فهیمه زارع زاده و دیگری، تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم،ص۵۰.</ref> در بیرون از این دو مکان نخل راهمراه با دستههای سینهزن و زنجیرزن در گذرگاههای محله میبرند، و گاهی به زیارتـگاه یا امـامزاده محله و یا به محل مجلس عزاداری و روضهخوانی، یا به در خانه روحانی و مجتهد بزرگ محلی حمل میكنند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخلگردانی در استان یزد، ص۶۴.</ref> | ||
در برخی مناطق یك مرد روی چوببست جبهه جلوی نخل مینشیند و نخلكشان را در حمل نخل راهنمایی میكند. در برخی مناطق، یك یا دو نفر سـیاهپوش در دو جبهه جلو و عقب نخل مینشینند؛ در تمام مسیر حركت نخل، قرآن و چاووشی میخوانند و سنج مـیزنند. در شهرهای دیگری، سنجزنان هـمراه بـا علمكشان و بیرقداران دسته در پیش دسته نخلگردانان حركت میكنند و سنج مینوازند.{{سخ}} | در برخی مناطق یك مرد روی چوببست جبهه جلوی نخل مینشیند و نخلكشان را در حمل نخل راهنمایی میكند. در برخی مناطق، یك یا دو نفر سـیاهپوش در دو جبهه جلو و عقب نخل مینشینند؛ در تمام مسیر حركت نخل، قرآن و چاووشی میخوانند و سنج مـیزنند. در شهرهای دیگری، سنجزنان هـمراه بـا علمكشان و بیرقداران دسته در پیش دسته نخلگردانان حركت میكنند و سنج مینوازند.{{سخ}} | ||
ناظم یا راهنمای نخلكشان چند گام پیشتر از نخل حركت میكند و مسیر تعیین شده و مرسوم را به آنها نشان میدهد و حركتشان را در حمل نخل تنظیم و هـدایت میكند. <ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و | ناظم یا راهنمای نخلكشان چند گام پیشتر از نخل حركت میكند و مسیر تعیین شده و مرسوم را به آنها نشان میدهد و حركتشان را در حمل نخل تنظیم و هـدایت میكند. <ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخلگردانی در استان یزد، ص۶۵.</ref>{{سخ}} | ||
برای برداشتن نخل در مناطق مختلف، سنت های خاصی وجود دارد برخی از آنها همچنان رعایت | برای برداشتن نخل در مناطق مختلف، سنت های خاصی وجود دارد برخی از آنها همچنان رعایت میشود. به عنوان نمونه در بلند کردن نخل، برداشتن هر پایه آن ، مـخصوص صنف، طایفه یا اهل محل خاصی بود و معمولا این حق موروثی بوده است به عنوان مثال در نصرآباد پیشكوه یزد، هر پایه مخصوص صنفهای نجار، آهنگر، قصاب، دبـاغ، سـراج، مـیرآب و مانند آن بوده و امروزه نـیز این رسـم تا حدودی در این محله و همچنین میبد و تفت و برخی نقاط دیگر پابرجاست.<ref>سید علی زاده،سید احمد و دیگری، نخلگردانی، ص۴۷.</ref> | ||
==باورهای عامیانه== | ==باورهای عامیانه== | ||
[[پرونده: | [[پرونده:نخلگردانی در یزد 1280ش.jpg|250px|بندانگشتی|چپ|نخلگردانی در یزد، میدان امیرچخماق، ۱۲۸۰ش]] | ||
[[پرونده: | [[پرونده:نخلگردانی 1284ش در طبس.png|250px|بندانگشتی|چپ|نخلگردانی در طبس سال ۱۲۸۴ش]] | ||
نخل عزا و مراسم مربوط به آن مانند دیگر مناسک دینی رایج میان مردم با باورها و سنت هایی همراه است که معمولا ریشه دینی و سندیت عقیدتی ندارند بلکه صرفا بر اعتقادات عمومی مردم استوار است و شاید به نوعی ریشه در تجربیات حسی آنان دارد.{{سخ}} | نخل عزا و مراسم مربوط به آن مانند دیگر مناسک دینی رایج میان مردم با باورها و سنت هایی همراه است که معمولا ریشه دینی و سندیت عقیدتی ندارند بلکه صرفا بر اعتقادات عمومی مردم استوار است و شاید به نوعی ریشه در تجربیات حسی آنان دارد.{{سخ}} | ||
برخی از این باورها درباره نخل عبارتست از: | برخی از این باورها درباره نخل عبارتست از: | ||
خط ۶۸: | خط ۶۹: | ||
* کودک بیمار را برای شفا یافتن از بالای نخل رد میکنند، | * کودک بیمار را برای شفا یافتن از بالای نخل رد میکنند، | ||
* اگر در هنگام حركت در كوچـهها نخل به دیوار خانهای برخورد نماید، عقیده بر این است كه اتفاق ناگوار و ناراحت كنندهای در آن خانه رخ میدهد و صاحب خانه سعی میكند برای رفع آن گوسفندی قربانی كند، | * اگر در هنگام حركت در كوچـهها نخل به دیوار خانهای برخورد نماید، عقیده بر این است كه اتفاق ناگوار و ناراحت كنندهای در آن خانه رخ میدهد و صاحب خانه سعی میكند برای رفع آن گوسفندی قربانی كند، | ||
* زنان برای بر آورده شدن حاجات در شبهای تاسوعا و عاشورا تا صبح در كنار نـخل در چراغ نـفتی یا شمع روشن میكنند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و | * زنان برای بر آورده شدن حاجات در شبهای تاسوعا و عاشورا تا صبح در كنار نـخل در چراغ نـفتی یا شمع روشن میكنند.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخلگردانی در استان یزد، ص۶۸.</ref> | ||
===نذرهای نخل=== | ===نذرهای نخل=== | ||
این نذورات بسته به اعتقادات بومی صاحبان نخل عبارتند از: | این نذورات بسته به اعتقادات بومی صاحبان نخل عبارتند از: | ||
خط ۷۷: | خط ۷۸: | ||
* انـواع مـیوههای فـصل؛ انواع حلواها؛ شربتهای مختلف؛ نان و قند. | * انـواع مـیوههای فـصل؛ انواع حلواها؛ شربتهای مختلف؛ نان و قند. | ||
* برخی قند را در پای نخل حل كرده بـه صورت شربت بین مردم پخش میكنند. | * برخی قند را در پای نخل حل كرده بـه صورت شربت بین مردم پخش میكنند. | ||
* عدهای كله قندها را به فردی كه سوارنخل است میدهند تـا وی از آن برای پذیرایی از عـزاداران اسـتفاده كند. همچنین تعدادی آن را به بابای نخل و دیگر افراد محتاج میدهند. در مورد نـذر نـان نـیز به این شكل عمل میشود.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و | * عدهای كله قندها را به فردی كه سوارنخل است میدهند تـا وی از آن برای پذیرایی از عـزاداران اسـتفاده كند. همچنین تعدادی آن را به بابای نخل و دیگر افراد محتاج میدهند. در مورد نـذر نـان نـیز به این شكل عمل میشود.<ref>جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، نخل و نخلگردانی در استان یزد، ص۶۸.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
خط ۸۴: | خط ۸۵: | ||
{{منابع|2}} | {{منابع|2}} | ||
* آیتی، عبدالحسین،(۱۳۱۷)، تاریخ یزد، یزد، نشرمولف. | * آیتی، عبدالحسین،(۱۳۱۷)، تاریخ یزد، یزد، نشرمولف. | ||
* بلوکباشی، علی، | * بلوکباشی، علی، نخلگردانی، نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۰. | ||
* جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، «نخل و | * جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، «نخل و نخلگردانی در استان یزد»، مجله معرفت، شماره ۱۵۱، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، تیر ۱۳۸۹. | ||
* خاکی،محمد رضا، قائدی، سیاوش ، «ریخت شناسی آیین | * خاکی،محمد رضا، قائدی، سیاوش ، «ریخت شناسی آیین نخلگردانی؛ نمایش نمادین جاودانگی اساطیر»، صحنه، شماره ۹۷، تهران، حوزه هنری، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ و بهار ۱۳۹۴. | ||
* سید علی زاده،سید احمد، ثقفی، زهره، | * سید علی زاده،سید احمد، ثقفی، زهره، «نخلگردانی»، کیهان فرهنگی، شماره ۲۷۸ و ۲۷۹، تهران، آذر و دی ۱۳۸۸. | ||
* فهیمه زارع زاده، رهبرنیا، زهرا ، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامی، شماره۱۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۸. | * فهیمه زارع زاده، رهبرنیا، زهرا ، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامی، شماره۱۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۸. | ||
* قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، یزد، انتشارات مصباح، ۱۳۸۰. | * قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، یزد، انتشارات مصباح، ۱۳۸۰. |