کاربر ناشناس
بیعت نساء: تفاوت میان نسخه‌ها
اصلاح پاورقی و منابع
imported>M.r.seifi (اصلاح پاورقی و منابع) |
|||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
==پیشینه بیعت== | ==پیشینه بیعت== | ||
[[بیعت]] به معنای پیمان و پذیرش ریاست و حکومت کسی یا اعلام وفاداری و فرمان‌برداری،<ref>لسان العرب، | [[بیعت]] به معنای پیمان و پذیرش ریاست و حکومت کسی یا اعلام وفاداری و فرمان‌برداری،<ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه «بیع».</ref> از مهم‌ترین سنت‌های پیش از [[اسلام]] در میان مردم عرب بود که مورد پذیرش اسلام نیز قرار گرفت. زنان در دوران [[جاهلیت]] نقشی در بیعت‌ها و امور مهم نداشتند. | ||
به گزارش منابع تاریخی، زنان در [[بیعت عقبه دوم]] (۱۳ بعثت) حضور داشتند.<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۱؛ | به گزارش منابع تاریخی، زنان در [[بیعت عقبه دوم]] (۱۳ بعثت) حضور داشتند.<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۱، ص۴۴۱؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۳۰۳.</ref> گزارش‌هایی نیز از بیعت زنان مکه در آن دوره حکایت دارند.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۱۸۳؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۰۰؛ ابن اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۴۸؛ ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۱۸۰.</ref> پس از [[هجرت]] رسول خدا به [[مدینه]]، زنان به صورت گروهی<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۸؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۶۹، ص۴۹.</ref> و گاه انفرادی<ref>ابن عساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۶۹، ص۵۰.</ref> برای بیعت با او می‌رفتند و گاه نیز در جایی گرد می‌آمدند و پیامبر یکی از اصحاب را برای بیعت گرفتن از آنها می‌فرستاد.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۴؛ سیوطی، الدر المنثَور، ۱۳۶۵ق، ج۶، ص۲۰۹؛ مسند احمد، دار صادر، ج۶، ص۴۰۹.</ref> گاهی نیز زنان در رخدادهای ویژه همراه مردان بیعت می‌کردند. در [[بیعت رضوان]]، شماری از زنان مسلمان از جمله [[ام سلمه]] همسر رسول خدا، ام عماره، ام منیع، و ام عامر اشهلیه حضور داشتند.<ref>واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۷۴؛ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۲۷۶.</ref> | ||
==مفاد بیعت نساء == | ==مفاد بیعت نساء == | ||
طبق نقل مشهور، در روز [[فتح مکه]] هنگامی‌که پیامبر اکرم (ص)روی کوه صفا از مردان بیعت گرفت، زنان نیز نزد حضرت امدند تا بیعت کنند،آیه دوازدهم سوره ممتحنه نازل شد و چگونگی بیعت را شرح داد: {{متن قرآن|یا أَیهَا النَّبِی إِذا جاءَكَ الْمُؤْمِناتُ یبایعْنَكَ عَلیٰ أَنْ لایشْرِکْنَ بِاللهِ شَیئاً وَ لایسْرِقْنَ وَ لایزْنینَ وَ لایقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لایأْتینَ بِبُهْتانٍ یفْتَرینَهُ بَینَ أَیدیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لایعْصینَكَ فی مَعْرُوفٍ فَبایعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللهَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحیمٌ|ترجمه=ای پیامبر! هنگامی که زنان مؤمن نزد تو آیند و با تو بیعت کنند که چیزی را شریک خدا قرار ندهند، دزدی و زنا نکنند، فرزندان خود را نکشند، تهمت و افترایی پیش دست و پای خود نیاورند و در هیچ کار شایسته‌ای مخالفت فرمان تو نکنند، با آنها بیعت کن و برای آنان از درگاه خداوند آمرزش بطلب که خداوند آمرزنده و مهربان است |سوره=ممتحنه|آیه=۱۲}}.<ref>تفسیر | طبق نقل مشهور، در روز [[فتح مکه]] هنگامی‌که پیامبر اکرم (ص)روی کوه صفا از مردان بیعت گرفت، زنان نیز نزد حضرت امدند تا بیعت کنند،آیه دوازدهم سوره ممتحنه نازل شد و چگونگی بیعت را شرح داد: {{متن قرآن|یا أَیهَا النَّبِی إِذا جاءَكَ الْمُؤْمِناتُ یبایعْنَكَ عَلیٰ أَنْ لایشْرِکْنَ بِاللهِ شَیئاً وَ لایسْرِقْنَ وَ لایزْنینَ وَ لایقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لایأْتینَ بِبُهْتانٍ یفْتَرینَهُ بَینَ أَیدیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لایعْصینَكَ فی مَعْرُوفٍ فَبایعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللهَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحیمٌ|ترجمه=ای پیامبر! هنگامی که زنان مؤمن نزد تو آیند و با تو بیعت کنند که چیزی را شریک خدا قرار ندهند، دزدی و زنا نکنند، فرزندان خود را نکشند، تهمت و افترایی پیش دست و پای خود نیاورند و در هیچ کار شایسته‌ای مخالفت فرمان تو نکنند، با آنها بیعت کن و برای آنان از درگاه خداوند آمرزش بطلب که خداوند آمرزنده و مهربان است |سوره=ممتحنه|آیه=۱۲}}.<ref>قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۶۴؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۴۱۳-۴۱۴.</ref> | ||
مفاد بیعت نساء بر پایه آیه فوق عبارت است از: خودداری از [[شرک]]، [[سرقت]]، [[زنا]]، کشتن فرزندان، اینکه فرزندان دیگران را به شوهران خود نسبت ندهند، و در هیچ کار شایسته‌ای نافرمانی پیامبر را نکنند. | مفاد بیعت نساء بر پایه آیه فوق عبارت است از: خودداری از [[شرک]]، [[سرقت]]، [[زنا]]، کشتن فرزندان، اینکه فرزندان دیگران را به شوهران خود نسبت ندهند، و در هیچ کار شایسته‌ای نافرمانی پیامبر را نکنند. | ||
فراز پایانی آیه (وَ لایعْصینَكَ فی مَعْرُوفٍ) دارای مفهومی کلی است که درباره آن دیدگاه‌هایی ارائه شده است. برخی مفهوم آن را عام می‌دانند که بر اطاعت از فرمان‌های پیامبر تأکید دارد.<ref>الکشاف، ج۴، ص۵۱۹؛ مجمع البیان، ج۹، ص۴۱۴؛ | فراز پایانی آیه (وَ لایعْصینَكَ فی مَعْرُوفٍ) دارای مفهومی کلی است که درباره آن دیدگاه‌هایی ارائه شده است. برخی مفهوم آن را عام می‌دانند که بر اطاعت از فرمان‌های پیامبر تأکید دارد.<ref>زمخشری، الکشاف، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۵۱۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۴۱۴؛ فیض کاشانی، الأصفي، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۲۹۵.</ref> بعضی آن را به نهی از خلوت کردن زنان با مردان نامحرم تفسیر کرده‌اند.<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۸، ص۵۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۸؛ ابوحیان الاندلسی، البحر المحیط، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۱۶۰.</ref> شماری در تفسیر آن به نهی از آداب و رسم‌های زنان عصر جاهلی در سوگواری‌ها اشاره کرده‌اند. زنان در دوران جاهلیت با شیون ویژه خود (نوح) به مجالس عزا شور می‌دادند و به نشانه عزا چهره خود را خراشیده، موهای خویش را می‌بریدند و گریبان چاک می‌کردند. این کارها باعث تازه شدن کدورت‌ها و تحریک عصبیت مردان می‌شد. برخی بر این باورند که بخش پایانی آیه، این کار زنان را ناپسند دانسته و از آن نهی کرده است.<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۸، ص۵۲؛ التبیان، ج۹، ص۵۸۸؛ تفسیر قرطبی، ۱۴۰۵ق، ج۱۹، ص۷۳.</ref> | ||
==حاضران در بیعت== | ==حاضران در بیعت== | ||
در این بیعت، زنان مکه که ایمان آورده بودند برای بیعت خدمتش آمدند و همچنین برخی [[همسران پیامبر]] و [[فاطمه(س)]]، [[فاطمه بنت اسد]] (مادر [[امام علی(ع)]] و [[ام هانی]] دختر [[ابوطالب]] نیز حضور داشتند.<ref>المغازی، ج۲، ص۸۵۰</ref> [[ابن ابی الحدید]]، می‌گوید: «فاطمه بنت اسد نخستین زنی بود که با پیامبر(ص) [[بیعت]] کرد.»<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، | در این بیعت، زنان مکه که ایمان آورده بودند برای بیعت خدمتش آمدند و همچنین برخی [[همسران پیامبر]] و [[فاطمه(س)]]، [[فاطمه بنت اسد]] (مادر [[امام علی(ع)]] و [[ام هانی]] دختر [[ابوطالب]] نیز حضور داشتند.<ref>واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۵۰.</ref> [[ابن ابی الحدید]]، می‌گوید: «فاطمه بنت اسد نخستین زنی بود که با پیامبر(ص) [[بیعت]] کرد.»<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۱۴.</ref> | ||
از نکات قابل توجه در این بیعت، حضور پنهانی [[هند همسر ابوسفیان|هند]] همسر [[ابوسفیان]] میان بیعت‌کنندگان بود. او که به دلیل دشمنی‌هایش با رسول خدا و مُثله کردن پیکر [[حمزه]] سیدالشهداء از انتقام او بیم داشت، به صورت ناشناس در جمع زنان حضور یافت؛ اما هنگام ارائه مفاد بیعت از جانب پیامبر زبان به اعتراض گشود و آن را تبعیض بر ضد زنان دانست. او با واکنش درباره بندهای گوناگون، خود را معرفی کرد؛ اما پیامبر وی را بخشید و از مجازاتش خودداری نمود.<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۶۱-۶۲؛ جامع البیان، ج۲۸، ص۵۱؛ البدایة و النهایه، ج۴، ص۳۱۹</ref> | از نکات قابل توجه در این بیعت، حضور پنهانی [[هند همسر ابوسفیان|هند]] همسر [[ابوسفیان]] میان بیعت‌کنندگان بود. او که به دلیل دشمنی‌هایش با رسول خدا و مُثله کردن پیکر [[حمزه]] سیدالشهداء از انتقام او بیم داشت، به صورت ناشناس در جمع زنان حضور یافت؛ اما هنگام ارائه مفاد بیعت از جانب پیامبر زبان به اعتراض گشود و آن را تبعیض بر ضد زنان دانست. او با واکنش درباره بندهای گوناگون، خود را معرفی کرد؛ اما پیامبر وی را بخشید و از مجازاتش خودداری نمود.<ref>طبری، تاریخ طبری، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۶۱-۶۲؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۸، ص۵۱؛ ابن کثیر، البدایة و النهایه، مکتبة المعارف، ج۴، ص۳۱۹.</ref> | ||
==شیوه بیعت با زنان== | ==شیوه بیعت با زنان== | ||
بیشتر تاریخ‌نگاران بر آن‌اند که رسول خدا هنگام بیعت زنان، ظرفی آب می‌خواست و دست خود را در آن فرومی برد و سپس با قرائت مواد بیعت زنان به آنها می‌فرمود دست خود را در آب فروبرند و بدین گونه، آنها با پیامبر بیعت می‌کردند.<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۶۲؛ جامع البیان، ج۲۸، ص۵۱؛ تفسیر | بیشتر تاریخ‌نگاران بر آن‌اند که رسول خدا هنگام بیعت زنان، ظرفی آب می‌خواست و دست خود را در آن فرومی برد و سپس با قرائت مواد بیعت زنان به آنها می‌فرمود دست خود را در آب فروبرند و بدین گونه، آنها با پیامبر بیعت می‌کردند.<ref>طبری، تاریخ طبری، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۶۲؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۸، ص۵۱؛ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۶۴؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۵۱؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۷۵ش، ج۱۹، ص۱۶۹.</ref> | ||
درباره شیوه [[بیعت]] زنان با رسول خدا روش‌های دیگری نیز بیان شده است.<ref group="یادداشت">* پیامبر با پیچیدن پارچه به دست خود، با زنان بیعت کرد. | درباره شیوه [[بیعت]] زنان با رسول خدا روش‌های دیگری نیز بیان شده است.<ref group="یادداشت">* پیامبر با پیچیدن پارچه به دست خود، با زنان بیعت کرد. (ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۳؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ۱۴۱۹ق، ج۱۰، ص۳۳۵۱.) | ||
* بیعت پیامبر(ص) با زنان گفتاری بود. مسند احمد، ج۶، ص۳۵۷؛ صحیح البخاری، ج۶، ص۶۱ | * بیعت پیامبر(ص) با زنان گفتاری بود. (مسند احمد، دار صادر، ج۶، ص۳۵۷؛ صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۶۱.) | ||
* پارچه‌ای میان پیامبر و زنان پهن شد و رسول خدا با گرفتن یک طرف آن و بیان مفاد بیعت، با زنان بیعت کرد. روض الجنان، ج۱۹، ص۱۶۹ | * پارچه‌ای میان پیامبر و زنان پهن شد و رسول خدا با گرفتن یک طرف آن و بیان مفاد بیعت، با زنان بیعت کرد. (ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۷۵ش، ج۱۹، ص۱۶۹.) | ||
* نیابت دیگران از رسول خدا(ص) در بیعت گرفتن از زنان. تفسیر ماوردی، ج۵، ص۵۲۴؛ الدر المنثَور، ج۶، ص۲۰۹</ref> | * نیابت دیگران از رسول خدا(ص) در بیعت گرفتن از زنان. (تفسیر ماوردی، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۵۲۴؛ سیوطی، الدر المنثَور، ۱۳۶۵ق، ج۶، ص۲۰۹.)</ref> | ||
==زمان بیعت نساء== | ==زمان بیعت نساء== | ||
مهم‌ترین و معروف‌ترین بیعت زنان در دوره رسول خدا(ص)، بیعت نساء بود که پس از [[فتح مکه]] (۸ق.) و در این شهر انجام گرفت. البته برخی [[بیعت عقبه اول]] را بیعت نساء دانسته‌اند؛ اما این نظر به دلایل زیر چندان پذیرفتنی نیست؛ زیرا | مهم‌ترین و معروف‌ترین بیعت زنان در دوره رسول خدا(ص)، بیعت نساء بود که پس از [[فتح مکه]] (۸ق.) و در این شهر انجام گرفت. البته برخی [[بیعت عقبه اول]] را بیعت نساء دانسته‌اند؛ اما این نظر به دلایل زیر چندان پذیرفتنی نیست؛ زیرا | ||
# آیه دوازدهم [[سوره ممتحنه]] که مواد بیعت نساء را بیان می‌کند، پس از فتح مکه و در رویداد بیعت زنان با رسول خدا نازل شده است.<ref>تفسیر | # آیه دوازدهم [[سوره ممتحنه]] که مواد بیعت نساء را بیان می‌کند، پس از فتح مکه و در رویداد بیعت زنان با رسول خدا نازل شده است.<ref>قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۶۴؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۴۱۳-۴۱۴.</ref> | ||
# برخی منابع تصریح کرده‌اند که بیعت نساء پس از فتح مکه بوده است.<ref>تفسیر ثعالبی، ج۵، ص۴۲۲</ref> | # برخی منابع تصریح کرده‌اند که بیعت نساء پس از فتح مکه بوده است.<ref>تفسیر ثعالبی، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۴۲۲.</ref> | ||
# ابن هشام در احوال سلمی دختر قیس می‌گوید:او همراه رسول خدا به سوی دو [[قبله]] [[نماز]] خوانده و با او بیعت نساء را انجام داده است.<ref>السیرة النبویه، ج۲، ص۲۴۴</ref> اما از آنجا که در عقبه اول هیچ زنی حضور نداشته و فقط ۱۲ مرد حضور داشتند،<ref> | # ابن هشام در احوال سلمی دختر قیس می‌گوید:او همراه رسول خدا به سوی دو [[قبله]] [[نماز]] خوانده و با او بیعت نساء را انجام داده است.<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۲، ص۲۴۴.</ref> اما از آنجا که در عقبه اول هیچ زنی حضور نداشته و فقط ۱۲ مرد حضور داشتند،<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۷۰؛ ابن اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۹۶.</ref> سخن ابن‌هشام نمی‌تواند به بیعت عقبه اشاره داشته باشد. | ||
# بیعت زنان پس از [[فتح مکه]] جدا از بیعت مردان صورت پذیرفت و حاضران در آن، تنها زنان بودند.<ref> | # بیعت زنان پس از [[فتح مکه]] جدا از بیعت مردان صورت پذیرفت و حاضران در آن، تنها زنان بودند.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۷۰؛ ابن اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۹۶.</ref> رسول خدا در پی پاک‌سازی [[کعبه]] از بت‌ها، نخست مردان و سپس زنان را به بیعت فراخواند. زنان هم در حالی که پیامبر بالای [[کوه صفا]] بود برای بیعت نزد او رفتند.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۴۱۳.</ref> | ||
*'''دلایل نامگذاری بیعت عقبه به بیعت نساء''' | *'''دلایل نامگذاری بیعت عقبه به بیعت نساء''' | ||
کسانی که [[بیعت عقبه اول]] را بیعت النساء نامیده‌اند، در علت این نامگذاری چند احتمال مطرح کرده‌اند: | کسانی که [[بیعت عقبه اول]] را بیعت النساء نامیده‌اند، در علت این نامگذاری چند احتمال مطرح کرده‌اند: | ||
# از این رو آن را بیعت النساء نامیدند که عفراء دختر [[عبید بن ثعلبه]]، جزو بیعت کنندگان بود و او اولین زنی بود که با پیامبر(ص) بیعت کرد.<ref> | # از این رو آن را بیعت النساء نامیدند که عفراء دختر [[عبید بن ثعلبه]]، جزو بیعت کنندگان بود و او اولین زنی بود که با پیامبر(ص) بیعت کرد.<ref>حسن ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام، ۱۹۶۴م، ج۱، ص۹۵.</ref> این وجه تسمیه بی‌اساس است؛ زیرا در آن جمع زنی حاضر نبوده است. | ||
# چون مضمون بیعت آنان این بود که پیامبر(ص) را مانند یکی از افراد خانوادۀ خود بدانند آن را بیعت النساء نامیدند. | # چون مضمون بیعت آنان این بود که پیامبر(ص) را مانند یکی از افراد خانوادۀ خود بدانند آن را بیعت النساء نامیدند. | ||
# چون قرار بود بین [[مسلمان|مسلمانان]] و [[کافر|کفّار]] جنگی صورت نگیرد و جنگ از کارهای مردان است، آن را بیعت النّساء نامیدند.<ref> | # چون قرار بود بین [[مسلمان|مسلمانان]] و [[کافر|کفّار]] جنگی صورت نگیرد و جنگ از کارهای مردان است، آن را بیعت النّساء نامیدند.<ref>سهیلی، الروض الانف، ۱۳۸۹ق، ج۴، ص۷۰.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۴۷: | خط ۴۷: | ||
* [http://rch.ac.ir/article/Details/12771 دانشنامه جهان اسلام، بیعت عقبه، سید جعفر شهیدی] | * [http://rch.ac.ir/article/Details/12771 دانشنامه جهان اسلام، بیعت عقبه، سید جعفر شهیدی] | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
* ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱، تحقیق : محمد أبو الفضل إبراهیم، دار إحیاء الکتب العربیة - عیسی البابی الحلبی وشرکاه، ۱۳۷۸- ۱۹۵۹م. | * ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱، تحقیق : محمد أبو الفضل إبراهیم، بی‌جا، دار إحیاء الکتب العربیة - عیسی البابی الحلبی وشرکاه، ۱۳۷۸- ۱۹۵۹م. | ||
* | * ابن ابی حاتم، تفسیر ابن ابی حاتم (تفسیر القرآن العظیم)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، ۱۴۱۹ق. | ||
* | * ابن اثیر، علی بن محمد، أسد الغابة في معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق. | ||
* | * ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق. | ||
* ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم في تاريخ الأمم و الملوك، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق. | |||
* | * ابن سعد، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. | ||
* | * ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، تحقیق البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق. | ||
* ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق. | |||
* البدایة و | * ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، بیروت، مکتبة المعارف، بی‌تا. | ||
* | * ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق. | ||
* | * ابن هشام، السیرة النبویه، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا. | ||
* | * ابوالفتوح رازی، حسن بن علی، روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش. | ||
* تفسیر ثعالبی (الجواهر الحسان | * ابوحیان الاندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۲ق. | ||
* احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت، دار صادر، بی‌تا. | |||
* | * بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق. | ||
* | * ثعالبی، عبدالرحمان بن محمد، تفسیر ثعالبی (الجواهر الحسان)، به کوشش عبدالفتاح و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق. | ||
* | * حسن ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام السیاسی والدینی والثقافی والاجتماعی، قاهره، بی‌نا، ۱۹۶۴م، چاپ افست بیروت، بی‌تا. | ||
* الدر | * زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ق. | ||
* | * سهیلی، عبدالرحمان بن عبدالله، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره، بی‌نا، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م. | ||
* | * سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الدر المنثَور، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق. | ||
* طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق. | |||
* | * طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا. | ||
* طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۲ق. | |||
* | * فیض کاشانی، ملامحسن، الأصفي في تفسیر القرآن، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۸ق. | ||
* | * قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. | ||
* | * قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق. | ||
* | * ماوردی، علی بن محمد، تفسیر ماوردی (النکت و العیون)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق. | ||
* مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع.، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق. | |||
* | * واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، الاعلمی، ۱۴۰۹ق. | ||
* | |||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
{{پیامبر اسلام}} | {{پیامبر اسلام}} | ||