تیمم

تَیَمُّم عملی عبادی است که در مواردی به جای وضو یا غسل واجب می‌شود. مراحل آن عبارتند از: زدن کف دو دست بر خاک و مالیدن آن بر پیشانی و پشت دست‌ها. طهارت ناشی از تیمم مانند وضو و غسل است و تا زمان باقی بودن عذر تیمم، تفاوتی با طهارت ناشی از آنها ندارد. به تیمم، طهارت «تُرابیّه» یا «اضطراری» نیز گفته می‌شود.

دو آیه در قرآن و بیش از ۲۲۰ روایت در جوامع حدیثی به موارد وجوب و شرایط آن پرداخته‌اند.

مفهوم‌شناسی تیمم

تیمم در لغت از ریشه «ی م م» یا «ام م» به معنی «قصد کردن»، و در اصطلاح فقهی به معنی مسح پیشانی و پشت دست‌ها با خاک است. در مواردی که وضو یا غسل امکان نداشته باشد، تیمم جایگزین آن می‌شود. به تیممْ طهارت «تُرابیه» یا «اضطراری»، و به وضو و غُسل «طهارت مائیه» نیز گفته می‌شود.

تیمم در قرآن و روایات

مقالهٔ اصلی: آیه تیمم

قرآن در دو آیه

<div class="reflist reflist-columns references-column-width " style="column-width:

• آیه 43 سوره نساء «وَإِن کنتُم مَّرْضَیٰ أَوْ عَلَیٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنکم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیمَّمُوا صَعِیدًا طَیبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکمْ وَأَیدِیکمْ : و اگر بیمارید یا در سفر، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد یا با زنان آمیزش کرده‌اید و آب نیافتید، پس بر خاکی پاک تیمم کنید و صورت و دستهایتان را مسح نمایید»
• آیه 6 سوره مائده «وَإِن کنتُم مَّرْضَیٰ أَوْ عَلَیٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنکم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیمَّمُوا صَعِیدًا طَیبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکمْ وَأَیدِیکم مِّنْهُ مَا یرِیدُ اللَّـهُ لِیجْعَلَ عَلَیکم مِّنْ حَرَجٍ وَلَـٰکن یرِیدُ لِیطَهِّرَکمْ: و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کرده‌اید و آبی نیافتید؛ پس با خاک پاک تیمّم کنید، و از آن به صورت و دستهایتان بکشید. خدا نمی‌خواهد بر شما تنگ بگیرد، لیکن می‌خواهد شما را پاک گرداند»; ">

به تیمم و احکام آن اشاره دارد. در دو کتاب روایی وسایل الشیعه و مستدرک الوسائل نیز بیش از ۲۲۰ حدیث درباره کیفیت و شرایط تیمم نقل شده است.

تیمم بدل از وضو یا غسل

کسی که نمی‌تواند وضو بگیرد برای انجام کارهای مشروط به وضو باید «تیمم بدل از وضو» انجام دهد و کسی که نمی‌تواند غسل کند برای انجام کارهای مشروط به غسل، لازم است «تیمم بدل از غسل» انجام دهد.

در مورد کفایت تیممِ بدل از غسلِ جنابت از «وضو یا تیممِ بدل از وضو» اختلاف نظر وجود دارد و برخی معتقدند در صورت عذر از غسل جنابت، وضو یا تیمم بدل از وضو نیز برای نماز و سایر کارهای مشروط به طهارت لازم است.

این دو تیمم در نیت تفاوت دارند و برخی فقها معتقدند در تیمم به جای غسل دو بار باید دستها را بر خاک زد، یکبار در ابتدا و یکبار قبل از مسح پشت دستها.

موارد وجوب تیمم

آب برای وضو یا غسل در دسترس نباشد. اکنون آب دارد ولی استفاده آن موجب تشنگی سخت او یا همراهانش شود. در صورت استفاده از آب، حیوانات او یا دیگری تلف شوند. آب برای برطرف کردن نجاست و وضو یا غسل کافی نباشد.(اختلاف فتوا) وضو یا غسل ضرر داشته باشد (احتمال منطقی ضرر هم کافی است). زمان کافی برای وضو یا غسل ندارد.

کیفیت انجام تیمم

آموزش تیمم

۱- ابتدا به قصد انجام امر خدا کف دو دست را بر چیزی که تیمم بر آن صحیح است می‌زنیم (برخی مراجع تقلید اندکی ضرب داشتن دستها را لازم می‌دانند، نه اینکه به آرامی دستها را بر خاک قرار دهیم).

۲- کف دو دست را بر پیشانی از ابتدای محل رویش مو تا ابروها (و روی ابرو طبق برخی فتاوا) می‌کشیم (موهای سر نباید مانع ایجاد کنند).

۳- تمام کف دست چپ را بر تمام پشت دست راست از مُچ تا نوک انگشتان می‌کشیم.

۴- همین کار را برای دست چپ تکرار می‌کنیم.

برخی مراجع معتقدند قبل از مسح دستها (مرحله۳) لازم است کف دستها یکبار دیگر بر زمین زده شوند و برخی دیگر علاوه بر چهار مرحله بالا، معتقدند کف دستها یکبار دیگر بر زمین زده شده و بر پشت دو دست کشیده شوند (یعنی مراحل ۱، ۳ و ۴ مجددا انجام شوند).

نکات

• بین مراحل تیمم موالات باید رعایت شود (یعنی فاصله طولانی بین آنها نباشد).
• در تیمم محلی که بر آن مسح کشیده می‌شود باید ثابت بوده و دستی که با آن مسح داده می‌شود حرکت کند.
• اعضای تیمم باید پاک بوده و مانعی بر روی آنها وجود نداشته باشد و اگر نمی‌تواند آنها را برطرف کند تیمم جبیره‌ای بگیرد (آموزش در فیلم بالا).
• در شرایط عادی نباید در انجام تیمم از دیگری کمک گرفت.
• کشیدن دست بر روی بینی لازم نیست.
• پس از زدن کف دستها به خاک، می‌توان آنها را به هم زد تا زیادی گرد و خاک بریزد.
• لازم است انگشتر را قبل از تیمم از دست بیرون آورد.

چیزهایی که تیمم بر آنها صحیح است

بنا بر آیه ۶ سوره مائده، تیمم باید بر روی «صَعید» انجام شود، ولی در این که مراد از صعید، تنها خاک است یا مطلق آنچه از زمین به شمار می‌رود، بین لغت شناسان و به دنبال آن بین مراجع تقلید اختلاف نظر وجود دارد.

مطابق برخی فتاوا تیمم ابتدا باید بر روی خاک صورت گیرد، اگر خاک در دسترس نبود بر روی شن، ریگ، کلوخ یا سنگ (که قدری غبار بر روی آنها باشد).

در مورد جواز تیمم بر گچ و سیمان و آجر و موزاییک و... اختلاف فتوا وجود دارد.

آنچه بر روی آن تیمم صورت می‌گیرد باید پاک و غیر غصبی باشد.

احکام دیگر

• هر آنچه وضو را باطل می‌کند تیمم بدل از وضو را هم باطل می‌کند و هرچه غسل را باطل می‌کند تیمم بدل از غسل را هم باطل می‌کند.
• کسی که باید تیمم کند اگر اطمینان دارد عذر او برای تیمم تا پایان وقت باقی است، می‌تواند در اول وقت نماز بخواند و اگر چنین اطمینانی ندارد بر اساس برخی فتاوا باید صبر کند تا اگر در نزدیکی پایان وقت هنوز عذر برای تیمم باقی بود تیمم کرده و نماز بخواند.
• اگر به خاطر تنگی وقت، تیمم بدل از غسل انجام شده بود (مانند لحظات قبل از اذان صبح ماه رمضان) برای کارهای بعدی مانند نماز لازم است غسل کند و نماز بخواند.
• در صورت برطرف شدن عذری که به خاطر آن تیمم کرده، تیمم باطل می‌شود و برای انجام کارهای بعدی مشروط به طهارت باید وضو بگیرد یا غسل کند.
• فتاوای مراجع تقلید در تکرار عبادات مشروط به طهارت (مانند نماز) که با تیمم به دلیل عذری شرعی (مانند نبود آب) خوانده شده ولی پیش از پایان وقت عذر تیمم از بین برود (مثلا آب پیدا شود) متفاوت است.

جُستارهای وابسته

• اصطلاحات فقهی

منابع

• اجوبة الاستفتائات آیت الله خامنه‌ای، تهران، الهدی، ۱۳۸۶ش
• بحرانی، آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم‌، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة‌، محقق، مصحح، ایروانی، محمد تقی، مقرم، سید عبد الرزاق، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق
• توضیح المسائل آیت الله سبحانی،قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۶ش
• توضیح المسائل مراجع، دفتر انتشارات اسلامی
• جوهری، اسماعیل بن حماد‌، الصحاح(تاج اللغة و صحاح العربیة)‌، محقق، مصحح، احمد عبد الغفور عطار، بیروت،‌دار العلم للملایین‌، چاپ اول،۱۴۱۰ق
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، بیروت، دارالعلم الدار الشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ ق.
• سبزواری، سید عبد الأعلی‌، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، محقق، مصحح، مؤسسه المنار‌، قم، مؤسسة المنار، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
• فرهنگ فقه فارسی، زیر نظر آیت الله سید محمود شاهرودی، انتشارات مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی
• فیومی، احمد بن محمد مقری‌، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی‌، قم، منشورات‌دار الرضی، چاپ اول، بی‌تا.