تعقیبات: تفاوت میان نسخه‌ها

تعقیبات، عنوانی در فقه و آداب دينی ناظر به مجموعه‌ای از اعمال مستحب است، که به دنبال نماز انجام می‌گيرد.

نماز به عنوان مهم‌ترين فريضه ای که در دين اسلام به اقامۀ آن امر شده است، مبنايی برای شکل گرفتن طيفی از آداب دينی است که قبل از نماز يا پس از آن انجام می گيرد، که به آداب دينی پس از نماز، تعقيبات گفته می‌شود.

تعبير تعقيب، در اخباری از زبان امام صادق (ع) به کار رفته است. <ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص341؛ ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج1، ص 329.</ref> و در سده‌های متمادی همواره رايج بوده است. برخی در تفسير آيه‌های «فَاِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ، وَ اِلى رَبِّک فَارْغَبْ» <ref>انشراح/8/94-7.</ref> اين دو آيه را ناظر به تعقيبات دانسته‌اند. <ref>نک‌ : طبری، التفسير، ج30، ص237-236؛ طبرسی، مجمع‌ البيان‌، ج10، ص391؛ ابن قدامه، المغنی‌، ج1، ص273؛ صاحب جواهر، جواهر الکلام‌، ج1، ص390.</ref>

در حالی که برخی از مفسران مانند ابن عباس، آيۀ شريفۀ « وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ»<ref>ق/50/40.</ref> را به تسبيح پس از نماز يا تعقيبات بازگردانده‌اند، شماری از مفسران اهل سنت، آن را به نماز نافلۀ پس از فريضه تفسیر کرده اند.<ref>نک‌ : طبری، التفسير، ج26، ص182؛ ابن‌کثير، تفسير القرآن العظيم، ج4، ص231.</ref> گفتنی است همين معنای نماز تطوع پس از نمازِ ديگر، از مهم‌ترين موارد کاربرد اصطلاح تعقيب در متون فقهی اهل سنت بوده است.<ref>نک‌ : ابن قدامه، المغنی‌، ج1، ص457؛ ابن مفلح، المبدع‌، ج2، ص19.</ref>

در برخی از منابع روايی، قرائت برخی سور و آيات، مانند معوذات، <ref>احمد‌بن‌حنبل، مسند، ج4، ص 155 و 201؛ ابو‌داوود سجستانی‌، السنن‌، ج2، ص86.</ref> سورۀ يس <ref>شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، ص117.</ref> يا آية الکرسی <ref>ابن کثير، تفسير القرآن العظيم، ج1، ص308.</ref> پس از نماز فريضه توصيه شده است.

در روايات و کتب فقهی، بر دعا و ذکر پس از نماز تأکيد شده است. در اين باره، ادعيۀ مأثوری نيز وارد شده است که از مشهورترين آنها در منابع اماميه، دعای «لا اله الا الله وحده وحده...» است.<ref> ابوالصلاح‌ حلبی‌، الکافی‌، ص124؛ طوسی، النهاية، ص 85-84؛ قس: مسلم‌ بن‌ حجاج‌، صحيح‌، ج2، ص888؛ ابو‌داوود سجستانی‌، السنن‌، ج2، ص184.</ref> همچنين می توان از دعای «اللهم انی اسألک من کلِ خيرٍ احاط بِه علمک ...» ياد کرد، که در روايات توصيه شده است. <ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص343؛ ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج 1، ص323؛ برای دعاهای ديگر، نک‌ : کلينی، الکافی‌، ج3، ص346-343؛ ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج1، ص 325-324 و328-327.</ref>

افزون بر ادعيۀ مشترک، برای هر يک از نمازهای روزانه، دعای مخصوصی نيز آمده است. <ref>ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج1، ص-327326؛ ابوالصلاح‌ حلبی‌، الکافی‌، ص124؛ طوسی، مصباح‌ المتهجد، ص200 ؛ ابن طاووس، فلاح‌ السائل‌، 171-170 ؛ برای رساله‌ای مستقل در اين باره، نک‌ : آقابزرگ، الذريعه، ج4، ص 218. </ref>اين در حالی است که بارها گوشزد شده است، که نمازگزار بايد هر آنچه را نیاز دارد، از خداوند بخواهد و دعا کند.<ref>ابوالصلاح‌ حلبی‌، الکافی‌، ص124؛ محقق حلی، المعتبر، ج2، ص 248.</ref> در روايات گفته شده است که دعا پس از نمازِ فريضه، بر نماز نافله رجحان دارد. <ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص342؛ علامۀ حلی، نهاية الاحکام، ج1، ص510.</ref> بر پايۀ روايات، دعا پس از نمازهای فريضه به‌خصوص فجر، ظهر و مغرب، مستجاب است. <ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص345-343.</ref> برخی منابع فقهی، بر اين نکته تأکيد دارند که اذکار و ادعيۀ مأثور، بر ادعيۀ غير مأثور فضيلت دارند. <ref>محقق حلی، المعتبر، ج2، ص 248.</ref>

در منابع اهل سنت، در باب اذکار و ادعيه به عنوان تعقيبات، آن اندازه که در منابع اماميه اذکار و ادعيه ديده می شود، بسط نداده اند. در طيفی از آثار آنان، برخی از ادعيۀ مأثور و حتى دعای غير مأثور پس از نماز، مستحب دانسته شده است. در حالی که در برخی از منابعِ آنان، قعود پس از نماز و ذکر و دعا، به سبب خوف از بدعت و داخل شدن آن در سنن نماز، ناروا انگاشته و مکروه شمرده شده است.<ref>نک‌: ابن‌تيميه، کتب و رسائل و فتاوی، ج22، ص519-518 و ج24، ص222؛ ابن‌مفلح، الفروع، ج2، ص116.</ref>

از آداب توصيه شده در روايات، سجدۀ شکر است، که ذکر مربوط به آن، صد بار شکر يا صد بار درخواست عفو است.<ref>کلينی، الکافی‌، ج3، ص 344؛ ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج1، ص 334-329.</ref> در برخی منابع، سجدۀ شکر از ويژگیهای اماميه دانسته شده است. <ref>ابن بابويه، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، ج1، ص331.</ref>

در حالی که اساس سجدۀ شکر از مشترکات اماميه با مذاهب اهل سنت است، انجام آن پس از نماز، از سوی برخی فقيهان اهل سنت به همان سبب پيش ياد شده، مکروه شمرده شده است.<ref>نک‌ : ابن عابدين، رد المحتار، ج1، ص452؛ حصکفی، الدر المختار، ج2، ص119.</ref>

در روايات اهل سنت، به‌خصوص از کراهت تعقيب در نمازهای ماه رمضان و نگرانی از خستگی مردم سخن به میان آمده است.<ref>ابن ابی شيبه، المصنف، ج2 ، ص168-167.</ref> و گاه اطالۀ قعود(طولانی  نشستن) برای امام جماعت، به‌طور‌کلی مکروه شمرده شده است. <ref>نک‌: ابن مفلح، المبدع‌، ج2، ص93؛ مرداوی، الانصاف‌، ج2، ص299.</ref>

در منابع فقهی، گاه مبحث تعقيبات بسيار کوتاه مطرح شده است.<ref>محقق حلی، شرائع‌ الاسلام‌، ج1، ص90؛ علامۀ حلی، تبصرة المتعلمين، ص49؛ شهيد ثانی، الروضة البهيه، ج1، ص396-395.</ref> در حالی که در برخی متون که توجه بيشتری به سنن نماز دارند، مبحث تعقيبات تفصيلی تمام يافته است.<ref>شهيد اول، الالفيه، ص129 به بعد‌؛ قمی، غنائم الايام، ج3، ص87 به بعد؛ نراقی، مستند الشيعه،ج5، ص392 به بعد؛ صاحب جواهر، جواهر الکلام‌، ج1، ص390 به بعد‌.</ref>

تعقيبات موضوع برخی تک‌نگاریهای فقهی نيز بوده است، که از آن جمله است، رساله ای با عنوان «التعقيب و التعفير» از ابوالعباس ابن نوح سيرافی <ref>نجاشی، الرجال، ص87-86</ref>، رساله ای از ابن فهد حلی با عنوان «الفصول فی دعوات اعقاب الفرائض»<ref>چ سنگی در حاشيۀ مکارم الاخلاق، 1341ق</ref>، و رساله‌ای از محقق کرکی.<ref>برای متون ديگر در اين زمينه به زبان های عربی، فارسی، اردو و گجراتی، نک‌ : آقابزرگ، الذریعه، ج3، ص12 و ج4، ص219-218 و ج6، ص393 و ج10، ص32 و ج11، ص47 و ج12، ص95- 93 و ج15، ص6 و ج22، ص17 و ج25، ص115-114.</ref>

*قرآن کريم؛  

*ابن‌ابی‌ شيبه، عبدالله، المصنف، به کوشش کمال يوسف حوت، رياض، 1409ق؛  

*ابن‌بابويه‌، محمد، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، به‌ کوشش‌ علی اکبر غفاری، قم، 1404ق؛  

*ابن‌عابدين، محمد امين، رد المحتار، بيروت، 1415ق/1995م؛  

*ابن‌قدامه‌، عبدالله‌، المغنی‌، بيروت‌، 1405ق‌؛  

*ابن‌کثير، تفسير القرآن العظيم، بيـروت، 1401ق؛  

*ابن‌مفلح‌، ابراهيم‌، المبدع‌، بيـروت‌، 1400ق؛  

*ابن‌مفلح، محمد، الفروع، به کوشش ابو الزهراء حازم‌ قاضی، بيروت، 1418ق؛  

*ابوالصلاح‌ حلبی‌، تقی، الکافی‌، به‌ کوشش‌ رضا استادی، اصفهان‌، 1403ق‌؛  

*ابو‌داوود سجستانی‌، سليمان‌، السنن‌، به‌ کوشش‌ محمد محيی‌الدين‌ عبدالحميد، قاهره‌، 1369ق؛  

*احمد‌بن‌حنبل‌، مسند، قاهره‌، 1313ق‌؛  

*آقا بزرگ‌، الذريعه؛  

*حصکفی، محمد، الدر المختار، بيروت، 1386ق؛  

*شهيد اول‌، محمد، الالفيه، به کوشش علی فاضل قائينی، قم، 1408ق؛  

*شهيد ثانی‌، زين‌الدين‌، الروضة البهيه، به کوشش محمد کلانتر، بيروت، دارالتعارف؛  

*شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، بیروت، 1405ق؛  

*صاحب‌ جواهر، محمد حسن‌، جواهر الکلام‌، به‌ کوشش‌ محمود قوچانی‌، تهران‌، 1394ق‌؛  

*طبری، التفسير، بيروت، 1405ق؛  

*طوسی‌، محمد، النهاية، بيروت، دارالاندلس؛  

*طوسی‌، محمد، مصباح‌ المتهجد، تهران‌، 1339ق‌؛  

*علامۀ‌ حلی‌، حسن، تبصرة المتعلمين، به کوشش احمد حسينی و هادی يوسفی، تهران، 1368ش؛  

*علامۀ‌ حلی‌، حسن، نهاية الاحکام، به کوشش مهدی رجایی، قم، 1410ق؛  

*قمی، ابوالقاسم، غنائم الايام، به کوشش عباس تبريزيان، مشهد، 1418ق؛  

*کلينی‌، محمد، الکافی‌، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری، تهران‌، 1391ق؛  

*محقق‌ حلی‌، جعفر، المعتبر، به کوشش ناصر مکارم شيرازی و ديگران، قم، 1364ش؛  

*محقق‌ حلی‌، جعفر، شرائع‌ الاسلام‌، به‌ کوشش‌ عبدالحسين‌ محمد علی‌، نجف‌، 1389ق‌/1969م‌؛  

*مرداوی، علی‌، الانصاف‌، به‌ کوشش‌ محمد حامد فقی‌، بيروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛  

*مسلم‌ بن‌ حجاج‌، صحيح‌، به‌ کوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقی‌، قاهره‌، 1955م‌؛  

*نجاشی، احمد، الرجال، به‌ کوشش‌ موسى‌ شبيری‌ زنجانی، قم، 1407ق‌؛  

*نراقی، احمد، مستند الشيعه، قم، 1415ق؛