شاه اسماعیل اول: تفاوت میان نسخه‌ها

'''اِسْماعيل‌ِ اَوَّل‌ِ صَفَوي‌''' (حكومت 07 9-30 9 ق‌/501-524م‌)، نخستين‌ پادشاه‌ سلسلة [[صفويه‌]]، ملقب‌ به‌ ابوالمظفر بهادر خان‌ حسينى‌.ازجمله حوادث مهم دوران این شاه صفوی می توان به آغاز پادشاهی صفویان، رسمیت مذهب [[تشیع]] در [[ایران]]،جنگ چالدران،اشاره نمود.

اسماعيل ميرزا مشهور به شاه اسماعيل اوّل ، پسر شيخ حيدر در روز سه شنبه 25 رجب سال 892 ق در [[اردبيل]] متولد شد.  <ref>غياث الدين ؛ حبيب السيرج 4، ص 428.</ref> نسب وي با پنج واسطه به [[شيخ صفي الدين اردبيلي]]  مي‌رسد. مادرش حليمه بيگم آغا دختر اوزون حسن [[آق قويونلو]] است. نام اصلي مادرش،  مارتا بود، كه ظاهراً تا پايان عمر، مسيحي بود و اكنون قبرش در محوطۀ آرامگاه صفويان – خارج [[بقعۀ‌]] شيخ صفي است.<ref> خواندمير؛ ص 438.</ref>

پس از كشته شدن  حيدر، یعقوب بيك ، پسراوزون حسن ،خواهرش حليمه را به همراه خواهر زادگانش، علي، ابراهيم و اسماعيل در رجب سال 893 هـ در حالي كه اسماعيل يكسال بيشتر نداشت، در [[قلعه استخر]] [[فارس]] زنداني كرد.<ref>غياث الدين ؛حبيب السيرج 4، ص 435</ref>

رستم بيك پسر یعقوب پس از يعقوب بيك به قدرت رسيد. او براي مقابله با فرخ يسار،هم پیمان سابق ودشمن کنونی خود، به كمك فرزندان  شيخ حيدر و مريدان آنها نيازمند بود، لذا در سال 898 هـ. عمه خود  حليمه بيگم و فرزندانش را پس از حدود چهار سال و نيم از حبس آزاد كرد و به [[تبريز]] آورد. <ref>پارسا دوست، منوچهر؛ ص 220</ref>.

رستم بيك پس از اينكه با كمك رشادتهاي «سلطان علي» و مريدانش به اهداف خود رسيد، به خانوادۀ شيخ حيدر اجازه داد به اردبيل بروند. ولي با افزايش مريدان آنها در اردبيل، احساس خطر کرد و آنها را دوباره به تبريز برگرداند و تصميم گرفت تا علي و سران [[صوفيه]] را از بين ببرد. سلطان علي و مردانش با اطلاع از اين موضوع، شبانه فرار كردند. رستم بيك ، سپاهي پنج هزار نفري به فرماندهي اَيبه سلطان  به تعقيب آنان فرستاد كه در روستاي «شماس» در نزديكي اردبيل با صوفيان روبرو شدند.  سلطان علي كه كشته شدنش را پيش بيني مي‌كرد، اسماعيل ميرزا را به جانشيني خود اتنخاب كرد.<ref>غیاث الدین ، ص 441-435</ref>.

پس از كشته شدن سلطان علي ،برادرانش ابراهيم و اسماعيل به اردبيل رفتند و مدتي مخفيانه در اردبيل اقامت كردند. سپس‌ به‌ دعوت‌ والى‌ شيعى‌ [[گيلان‌]]، كاركيا ميرزاعلى‌ [[قزلباش]] ها او را به‌ لاهيجان‌ بردند <ref>خواندمير، غياث‌ الدين‌، 41-42؛ روملو، ، ؛ عالم‌ آرا، 9 </ref>. اسماعيل‌ 5 سال‌ در آنجا ماند و با مراقبتهاي‌ [[شمس‌ الدين‌ لاهيجى‌]] كه‌ از فضلاي‌ آن‌ ديار بود، فارسى‌، عربى‌، [[قرآن‌]] و مبانى‌ و اصول‌ شيعة [[اماميه‌]] را فرا گرفت‌ <ref>روملو، ؛ جهانگشا، 4 -7؛ خواندمير، امير محمود، 3؛ پارسا دوست‌، 40-42</ref>. افزون‌ بر اين‌، در اين‌ مدت‌، زير نظر 7 تن‌ از اعيان‌ صوفيان‌ لاهيجان‌ فنون‌ جنگ‌ آوري‌ آموخت‌ <ref>جهانگشا، 7</ref>.  سپس همراه این هفت تن ، عازم اردبيل شد و هرچه به اين شهر نزديك‌تر مي‌شد، بر تعداد يارانش افزوده مي‌شد.

وي در سال 905 با نيروي هفت هزار نفري به جنگ «فرخ يسار»، قاتل پدرش رفت و او را شكست داد. در ادامه قلعه [[باكو]] را فتح كرد و به دليل افراط و تعصب، بناها را با خاك يكسان كرد و به قبر خليل الله  قاتل شيخ جنيد ، بي‌حرمتي كرد و استخوانهاي او را از قبر درآورد و سوزانيد. <ref> غياث الدين ؛ ج 4، ص 461 و روملو، حسن بيگ؛ ص 68</ref>. پس از آن به جنگ با  الوند بيك حاكم آذربايجان پرداخت و با شكست دادن او، وارد تبريز شد.

اسماعيل ميرزا در تابستان سال 907 هـ در سن 15 سالگي در تبريز تاجگذاري كرد و به شاه اسماعيل معروف شد. <ref>سيوري، راجر؛ ص 25</ref>. شاه اسماعيل پس از نشستن بر تخت پادشاهي دستور داد تا همۀ‌ خطبا، خطبه بنام دوازده امام بخوانند و عبارت «اشهد أنّ علياً ولي الله» را به اذان اضافه كنند . <ref>روملو، حسن بيگ؛ص 85 -86</ref>.

شاه اسماعيل با تأسيس دولت [[صفوي]] توانست، سرزمين ايران كهن را كه تا آن زمان پاره پاره بود، متحد كند؛ و وحدتي سياسي در آن پديد آورد.<ref>جعفریان ؛رسول، صفويه از ظهور تا زوال، ص 70</ref> همچنين برقراري تشيع [[اثني عشري]] به عنوان مذهب رسمي كشور توسط شاه اسماعيل، موجب ايجاد آگاهي بيشتري نسبت به هويّت ملّي و بدين طريق ايجاد دولت متمركز‌تر و قويتر شد. سیوری راجر؛ ص 27.

در مورد انگيزه‌هاي شاه اسماعيل از رسمي كردن مذهب تشيع بايد گفت: اين اقدام اولاً توان يك ايدئولوژي مذهبي پويا را به خدمت دولت جديد درآورد و به دولت قدرت غلبه بر مشكلات را مي‌داد. ثانياً اينكه اين عمل تمايز آشكاري بين دولت صفويه و [[امپراتوري عثماني]] كه قدرت اصلي جهان اسلام در قرن دهم بود، بوجود آورد و بدين ترتيب به دولت صفوي هويّت ارضي و سياسي داد. <ref>جعفريان، رسول؛ صفويه از ظهور تا زوال، ص 26</ref>.

شاه اسماعيل با شكست دادن مخالفان توانست قلمرو حكومت خود را گسترش دهد. وي توانست با شكست دادن «سلطان مراد آق قويونلو» در نزديكي [[همدان]] بر سراسر [[عراق عجم]] مسلط شود. در سال 909 هـ، نيروهاي قزلباش، [[سمنان]] و [[فارس]] و در سال بعد [[يزد]] را متصرف شوند و در سال 914هـ بر عراق عرب مسلط گرديد.

اسماعيل‌ پس‌ از غلبه‌ بر علاءالدولة ذوالقدر 13ق‌/507م‌ و تصرف‌ ديار بكر و بخش‌ علياي‌ [[فرات‌]]، راهى‌ عراق‌ شد تا آخرين‌ پايگاه‌ اميران‌ بايندري‌ آق‌ قويونلو و شهرهاي‌ مقدس‌ شيعيان‌ را تسخير كند <ref>خواندمير، غياث‌ الدين‌، /85-90؛ روملو، 2 -6؛ عالم‌ آرا، 12-21</ref>. پس‌ از فتح‌ بغداد در 19ق‌ به‌ نجف‌ اشرف‌، [[كربلا]]ي‌ معلا و [[سامرا]] رفت‌ و به‌ نوسازي‌ و تعمير قبه‌ و بارگاه‌ امامان‌ همت‌ گماشت‌ <ref>خواندمير، غياث‌ الدين‌، /93- 95؛ عالم‌ آرا، 27- 28؛ جهانگشا، 83-92؛ قاضى‌ احمد، /3 -4؛ حسينى‌، 24</ref>. وي در سال 916 هـ، رقيب سنّي خود «شيبك خان ازبك» را شكست داد. وي دستور داد تا سر شيبك خان را از بدن جدا ساخته براي سلطان عثماني «[[بايزيد]]» فرستادند. <ref>روملو ؛حسن بیگ، ص 161.</ref>

پيش‌ روي‌ شاه‌ اسماعيل‌ در [[ماوراءالنهر]] و گسترش‌ مذهب‌ شيعه‌ در سرزمينهاي‌ شرقى‌ قلمرو اسلامى‌ براي‌ بايزيد دوم‌ كه‌ خود را پيشواي‌ همة مسلمانان‌ جهان‌ مى‌دانست‌، سخت‌ بود. از اين‌ رو نخست‌ از در دوستى‌ درآمد <ref>فلسفى‌، 2؛ جهانگشا، 24- 25؛</ref> اما چون‌ سر شيبك‌ خان‌ را نزد او فرستادند، خشمناك‌ شد و اسماعيل‌ را از مداخله‌ در كار شيعيان‌ عثمانى‌ و از فكر «استيلا بر ممالك‌ روم‌» برحذر داشت‌ و او را تهديد به‌ جنگ‌ كرد <ref>فلسفى‌، 3؛ پارسادوست‌، 69-72</ref>.

از سوي‌ ديگر شاه‌ اسماعيل‌ به‌ بهانة پشتيبانى‌ از [[صوفيان‌]] و شيعيان‌ قلمرو عثمانى‌ از بحرانهاي‌ اجتماعى‌ و سياسى‌ آن‌ كشور استفاده‌ كرده‌، از يك‌ سو به‌ پشتيبانى‌ از شورش‌ شاه‌ قلى‌ بابا تكلو برخاست‌ و از ديگر سو به‌ نورعلى‌ خليفه‌ كمك‌ كرد تا شهرهاي‌ عثمانى‌ را تخريب‌ و تصرف‌ كند.

اين‌ فعاليتها به‌ [[سلطان‌ سليم‌]] جانشين‌ كينه‌ توز و پر غرور بايزيد بهانه‌ داد تا با صفويان‌ به‌ نبرد برخيزد <ref>اسكندربيك‌، /1؛ قاضى‌ احمد، /17؛ پارسادوست‌، 74-77؛ روملو، 25-26</ref>. به‌ درخواست‌ او شمس‌ الدين‌ احمد دربارة مذهب‌ شيعه‌ رسالة خصمانه‌اي‌ نوشت‌ <ref>رياحى‌، 96</ref>، و مفتى‌ استانبول‌ نيز فتواي‌ قتل‌ شيعيان‌ را داد <ref>پارسا دوست‌، 21 -23؛ هامرپورگشتال‌، /33؛</ref> اسماعيل‌ از نظر سليم‌ نه‌ تنها دشمن‌ مذهبى‌ بود، بلكه‌ به‌ سبب‌ حمايت‌ از علويان‌ عثمانى‌ دشمن‌ كشور او نيز به‌ حساب‌ مى‌آمد، و به‌ علت‌ حمايت‌ از سلطنت‌ احمد برادر سليم‌، مخالف‌ شخص‌ او هم‌ تلقى‌ مى‌شد.  از سوی دیگر سلطان عثمانی هزار تن از شیعیان را در سرزمین های عثمانی کشت.

پيكار سليم‌ و اسماعيل‌ در دوم‌ رجب‌ 20ق‌ در دشت‌ [[چالدران‌]] درگرفت‌ و يك‌ روز بيشتر طول‌ نكشيد و به‌ پيروزي‌ دولت‌ عثمانى‌ انجاميد، ولى‌ دلاوري‌ و جنگاوری شاه‌ اسماعيل‌ و سپاهيانش‌ سبب‌ حيرت‌ دشمن‌ و موجب‌ افتخار ايرانيان‌ شد <ref>هامرپورگشتال‌، /43</ref>.

سرانجام‌ اسماعيل‌ با جمعى‌ از نزديكان‌، ميدان‌ نبرد را ترك‌ كرد و به‌ درگزين‌ گريخت‌ و سليم‌ پيروزمندانه‌ وارد تبريز شد، ولى‌ نتوانست‌ در آنجا بماند و پس‌ از روز تبريز را به‌ سوي‌ [[استانبول‌]] ترك‌ كرد <ref>خواندمير، غياث‌ الدين‌، /45 - 48؛ روملو، 49؛ جهانگشا، 06 -07؛ اسكندربيك‌، /3</ref> و همة هنرمندانى‌ را كه‌ شاه‌ اسماعيل‌ از هرات‌ به‌ پايتخت‌ آورده‌ بود، همراه‌ گروهى‌ از صنعتگران‌ و اعيان‌ تبريز از ايران‌ به‌ عثمانى‌ برد<ref> پارسا دوست‌، 90.</ref>

پس‌ از خروج‌ سليم‌ از تبريز، شاه‌ اسماعيل‌ به‌ پايتخت‌ مراجعت‌ كرد <ref>روملو، 49</ref>. او همواره‌ به‌ جبران‌ شكست‌ جنگ‌ چالدران‌ مى‌انديشيد و از جمله‌ تدبيرهايش‌ آن‌ بود كه‌ در 21ق‌/515م‌ سفراي‌ پادشاهان‌ [[مجارستان‌]] و [[آلمان‌]] را به‌ حضور پذيرفت‌ و دول‌ [[اروپا]]يى‌ را به‌ اتحادبرضدعثمانى‌فراخواند <ref>طاهري‌،69- , 2</ref> .

پس از اين شكست، شاه اسماعيل به عزاداري پرداخت، خرقۀ سياه مي‌پوشيد و پرچم‌ها را به رنگ سياه درآورد و بر روي آنها كلمۀ «القصاص» نوشته شد. وي ديگر مانند گذشته توجه خود را مصروف امور دولت نمي‌كرد.<ref> سیوری، ص 40</ref>.

شاه اسماعيل براي صوفيان قزلباش كه اكثراً جزء [[غلات]] [[شيعه]] بودند، خداي زنده و مظهر كمال و قدرت بود كه هميشه پيروز مي‌گردد، ولي شكست چالدران به افسانۀ شكست ناپذيري و عقيدۀ خرافي [[الوهيت]] وي پايان داد. <ref>پارسا دوست، منوچهرص 495</ref>.

سرانجام "شاه اسماعيل" پس از حدود 23 سال پادشاهي، در سن 38 سالگي در روز دوشنبه 19 رجب سال 930 درگذشت و جسد او را در آرامگاه نياكانش در [[خانقاه]] «[[شيخ صفي]]» به خاك سپردند. وي هنگام مرگ نه فرزند از خود به يادگار گذاشت؛ که چهار پسر به نامهاي: "تهماسب ميرزا"، "القاسب ميرزا"، "سام ميرزا" و "بهرام ميرزا" از آن جمله اند. <ref>پارسا دوست، منوچهر؛ص 669</ref>.

شاه‌ اسماعيل‌ به‌ رسوم‌ و آيينهاي‌ مذهبى‌ و ملى‌ بسيار علاقه‌ داشت‌ <ref>پارسادوست‌، 13 -16؛ جهانگشا، 28- 29، 73 -74</ref> و به‌ ايجاد آبادانى‌ و بناهاي‌ ياد بود اشتياق‌ نشان‌ مى‌داد <ref>سيلوا اي‌ فيگروا، 34</ref>.

مهم‌ترين‌ آثاري‌ كه‌ از وي‌ به‌ يادگار مانده‌، اينهاست‌: بازار دور ميدان‌ قديم‌ [[اصفهان‌]] <ref>حسينى‌، 3؛</ref> [[مدرسة هارونيه‌]] و بقعة امام‌ زاده‌ هارون‌ در اصفهان‌ <ref>قاضى‌ احمد، /51</ref> اين‌ دو بنا تماماً باقى‌ مانده‌ است‌؛ بناهاي‌ ياد بود در اوجان‌ فارس‌ و [[شيراز]] <ref>جهانگشا، 103</ref> و سرانجام‌ آبادانيها و ساختمانهاي‌ متعددي‌ كه‌ در خوي‌ و تبريز بنياد كرد <ref>سيلوا اي‌ فيگروا، 79-82</ref>.

شاه‌ اسماعيل‌ به‌ فارسى‌ و تركى‌ شعر مى‌سرود و خطايى‌ تخلص‌ مى‌كرد <ref>جهانگشا، 09؛ سام‌ ميرزا، 1</ref>.

*حسيني، غياث الدين بن همام الدين؛ حبيب السير، زير نظر دكتر محمد دبير سياقي،بی جا،1362چاپ سوم.

* خواندمير، امير محمود؛  ايران در روزگار شاه اسماعيل و شاه طهماسب صفوي، بی جا، 1370 ش، چاپ اول.

*سام‌ ميرزا صفوي‌، تحفة سامى‌، به‌ كوشش‌ ركن‌الدين‌ همايون‌ فرخ‌، تهران‌، 347ش‌؛

*سيوري، راجر؛ ايران در عصر صفوي، ترجمۀ احمد صبا، بی جا، كتاب تهران، 1363 ش، چاپ اوّل.

*سيلوا اي‌ فيگروا، گارثياس‌، سفرنامه‌، ترجمة غلامرضا سميعى‌، تهران‌، 362ش‌؛

*روملو، حسن بيگ؛ احسن التواريخ، تصحيح دكتر عبدالحسين نوايي، بی جا، انتشارات بابك، 1357ش.

* تاج بخش، اجمد؛  تاريخ صفويه، شیراز، انتشارات نويد، 1372 ش، چاپ اوّل .

* پارسا دوست، منوچهر؛  شاه اسماعيل اوّل، پادشاهي با اثرهاي ديرپاي در ايران و ايراني، بی جا، 1375 ش، چاپ اوّل.

* جعفريان، رسول؛ صفويه از ظهور تا زوال، تهران، مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر،  1378 ش، چاپ اوّل.

* پارسا دوست، منوچهر؛  شاه اسماعيل اوّل، پادشاهي با اثرهاي ديرپاي در ايران و ايراني، بی جا، 1375 ش، چاپ اوّل.

*طاهري‌، ابوالقاسم‌، تاريخ‌ سياسى‌ و اجتماعى‌ ايران‌ از مرگ‌ تيمور تا مرگ‌ شاه‌ عباس‌، تهران‌، 349ش‌؛

*قاضى‌ احمد قمى‌، خلاصة التواريخ‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ اشراقى‌، تهران‌، 359ش‌؛

*هامر پورگشتال‌، يوزف‌، تاريخ‌ امپراتوري‌ عثمانى‌، ترجمة ميرزا زكى‌ على‌آبادي‌، تهران‌، 367- 369ش‌؛