لولا السنتان لهلک النعمان: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۵: | خط ۵: | ||
گفته شده تطبیق «السنتان» (دو سال)، به ایام شاگردی ابوحنیفه نزد امام صادق(ع) تطبیقی بدون دلیل است. قرائنی در زندگی و سخنان ابوحنیفه و امام صادق(ع) وجود دارد که احتمال تطبیق گفته شده را تضعیف می‌کند. در مقابل شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد این دو سال می‌تواند اشاره به مدت زمان شاگردی ابوحنیفه نزد [[زید بن علی|زید پسر امام سجاد(ع)]] باشد. هچنین گفته شده ممکن است قرائت صحیح عبارت «السُنَّتان» (دو سنت) باشد که در این صورت می‌توان مراد ابوحنیفه را دو سُنَّت اصلی حاکم بر زندگی او دانست. خطیب بغدادی دو سنت اصلی زندگی او را توجه به [[حق الله|حق‌الله]] و عبادت‌های شبانه و اهمیت بسیار بر [[حق‌الناس]] معرفی می‌کند. | گفته شده تطبیق «السنتان» (دو سال)، به ایام شاگردی ابوحنیفه نزد امام صادق(ع) تطبیقی بدون دلیل است. قرائنی در زندگی و سخنان ابوحنیفه و امام صادق(ع) وجود دارد که احتمال تطبیق گفته شده را تضعیف می‌کند. در مقابل شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد این دو سال می‌تواند اشاره به مدت زمان شاگردی ابوحنیفه نزد [[زید بن علی|زید پسر امام سجاد(ع)]] باشد. هچنین گفته شده ممکن است قرائت صحیح عبارت «السُنَّتان» (دو سنت) باشد که در این صورت می‌توان مراد ابوحنیفه را دو سُنَّت اصلی حاکم بر زندگی او دانست. خطیب بغدادی دو سنت اصلی زندگی او را توجه به [[حق الله|حق‌الله]] و عبادت‌های شبانه و اهمیت بسیار بر [[حق‌الناس]] معرفی می‌کند. | ||
== | ==سخنی مورد توجه علمای شیعه و سنی: دو سال یا دو سنّت؟== | ||
لَولا السَنَتان لَهَلَکَ النُعمان (اگر آن دوسال نبود، نعمان هلاک می‌شد)، کلامی منسوب به [[ابوحنیفه|ابوحنیفه نُعمان بن ثابت]]، پیشوای مذهب حنفی یکی از [[مذاهب چهارگانه اهل سنت|چهار مذهب فقهی اهل‌سنت]] است. به گفته [[عبدالعزیز دهلوی]] (درگذشت: [[سال ۱۲۳۹ هجری قمری|۱۲۳۹ق]]) نویسنده سنی اهل پاکستان، مراد از این دوسال، مدت زمانی است که ابوحنیفه شاگرد امام صادق (ع) بوده است.<ref>دهلوی، تحفه اثناعشریه، ۱۴۳۲ق، ص۱۴۲.</ref> [[ابن‌ابی‌الحدید]] (درگذشت: بعد از ۶۵۶ق) به شاگردی ابوحنیفه نزد [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] تصریح کرده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۹۶۲ق، ج۱۵، ص۲۷۴.</ref> | لَولا السَنَتان لَهَلَکَ النُعمان (اگر آن دوسال نبود، نعمان هلاک می‌شد)، کلامی منسوب به [[ابوحنیفه|ابوحنیفه نُعمان بن ثابت]]، پیشوای مذهب حنفی یکی از [[مذاهب چهارگانه اهل سنت|چهار مذهب فقهی اهل‌سنت]] است. به گفته [[عبدالعزیز دهلوی]] (درگذشت: [[سال ۱۲۳۹ هجری قمری|۱۲۳۹ق]]) نویسنده سنی اهل پاکستان، مراد از این دوسال، مدت زمانی است که ابوحنیفه شاگرد امام صادق (ع) بوده است.<ref>دهلوی، تحفه اثناعشریه، ۱۴۳۲ق، ص۱۴۲.</ref> [[ابن‌ابی‌الحدید]] (درگذشت: بعد از ۶۵۶ق) به شاگردی ابوحنیفه نزد [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] تصریح کرده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۹۶۲ق، ج۱۵، ص۲۷۴.</ref> | ||
[[پرونده:تصویر کتاب لو لا السنتان حکیمی.jpg|بندانگشتی|323x323پیکسل|تصویر جلد کتاب لو لا السنتان لهلک النعمان نوشته [[محمدرضا حکیمی کربلایی|شیخ محمدرضا حکیمی]]]] | [[پرونده:تصویر کتاب لو لا السنتان حکیمی.jpg|بندانگشتی|323x323پیکسل|تصویر جلد کتاب لو لا السنتان لهلک النعمان نوشته [[محمدرضا حکیمی کربلایی|شیخ محمدرضا حکیمی]]]] | ||
علمای شیعه از این کلام برای نشان دادن جایگاه علمی امام صادق (ع) و نقش ایشان در شکل‌گیری و پیشرفت دانش‌های اسلامی استفاده می‌کنند.<ref>برای نمونه رک: مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، ۱۴۰۲ش، ص۱۳۲؛ سبحانی تبریزی، الإنصاف في مسائل دام فیها الخلاف، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۳۶۳؛ حسنی، سیرة الأئمة الإثنی عشر، نشر الشريف الرضي، ج۲، ص۲۳۸ و ۲۵۷.</ref> [[محمدرضا حکیمی کربلایی|محمدرضا حکیمی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۷۰ هجری شمسی|۱۳۷۰ش]]) خطیب و نویسنده شیعه عراقی کتابی را باعنوان «لولا السنتان لهلک النعمان» نوشته است که محور آن شخصیت ابوحنیفه و احتجاجات و سخنانی است که میان او و امام صادق (ع) اتفاق افتاده است.<ref>حکیمی، لو لا السنتان لهلک النعمان، ۱۴۳۱ق، ص۶.</ref> علمای اهل‌سنت نیز یا این سخن را نمی‌پذیرند و آن را ساخته علمای شیعه برای عظمت دادن به جایگاه امام صادق(ع) می‌دانند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: ابوزهره، الامام الصادق (ع) حیاته و عصره آراؤه و فقهه، مطبعة احمد علی مخیمر، ص۳۸؛ عیسی، «حتى لا يقال: كان السودان بلداً سُنّياً! !»، ج۱۶۶، ص۸۶.</ref> و یا این عبارت را نقل کرده و آن را دلیلی بر این مطلب می‌دانند که نگاه شیعیان به جداشدن اهل‌سنت از [[اهل‌بیت(ع)]] و دوری از ایشان صحیح نیست.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: دهلوی، تحفه اثناعشریه، ۱۴۳۲ق، ص۱۴۲؛ آلوسی، مختصر التحفة الأثنى عشرية، ۱۳۷۳ق، ص۹؛ آلوسی، صب العذاب على من سب الأصحاب، ۱۴۱۷ق، ص۳۰۹؛ کامل عمر، حصان طروادة الغارة الفكرية على الديار السنية، ۱۴۳۵ق، ص۵۱۶.</ref> | علمای شیعه از این کلام برای نشان دادن جایگاه علمی امام صادق (ع) و نقش ایشان در شکل‌گیری و پیشرفت دانش‌های اسلامی استفاده می‌کنند.<ref>برای نمونه رک: مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، ۱۴۰۲ش، ص۱۳۲؛ سبحانی تبریزی، الإنصاف في مسائل دام فیها الخلاف، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۳۶۳؛ حسنی، سیرة الأئمة الإثنی عشر، نشر الشريف الرضي، ج۲، ص۲۳۸ و ۲۵۷.</ref> [[محمدرضا حکیمی کربلایی|محمدرضا حکیمی]] (درگذشت: [[سال ۱۳۷۰ هجری شمسی|۱۳۷۰ش]]) خطیب و نویسنده شیعه عراقی کتابی را باعنوان «لولا السنتان لهلک النعمان» نوشته است که محور آن شخصیت ابوحنیفه و احتجاجات و سخنانی است که میان او و امام صادق (ع) اتفاق افتاده است.<ref>حکیمی، لو لا السنتان لهلک النعمان، ۱۴۳۱ق، ص۶.</ref> علمای اهل‌سنت نیز یا این سخن را نمی‌پذیرند و آن را ساخته علمای شیعه برای عظمت دادن به جایگاه امام صادق(ع) می‌دانند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: ابوزهره، الامام الصادق (ع) حیاته و عصره آراؤه و فقهه، مطبعة احمد علی مخیمر، ص۳۸؛ عیسی، «حتى لا يقال: كان السودان بلداً سُنّياً! !»، ج۱۶۶، ص۸۶.</ref> و یا این عبارت را نقل کرده و آن را دلیلی بر این مطلب می‌دانند که نگاه شیعیان به جداشدن اهل‌سنت از [[اهل‌بیت(ع)]] و دوری از ایشان صحیح نیست.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: دهلوی، تحفه اثناعشریه، ۱۴۳۲ق، ص۱۴۲؛ آلوسی، مختصر التحفة الأثنى عشرية، ۱۳۷۳ق، ص۹؛ آلوسی، صب العذاب على من سب الأصحاب، ۱۴۱۷ق، ص۳۰۹؛ کامل عمر، حصان طروادة الغارة الفكرية على الديار السنية، ۱۴۳۵ق، ص۵۱۶.</ref> | ||
== | همچنین احتمال دیگری در این رابطه مطرح شده است که عبارت به صورت «لولا السُنَّتان لهک النعمان» خوانده شود. در این صورت به این معنا خواهد بود که اگر دو سنّت نبود نعمان هلاک می‌شد.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۰.</ref> خطیب بغدادی (درگذشت: ۴۶۳ق) در توصیف شخصیت ابوحنیفه او را وفادار به دو سنت نیکو می‌داند. یک سنت مربوط به [[حق الله|حق‌الله]] که همان عبادت‌های شبانه و نمازهای طولانیش بود. سنت دیگر در ارتباط با [[حق‌الناس]] که پاک‌دستی، [[امانت‌داری]] و [[سخاوت|سخاوتش]] بود.<ref>خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، دارالکتب العلمیة، ج۱۳، ص۳۳۱-۳۳۲ و ۳۵۲-۳۵۵ و ۳۵۸.</ref> | ||
==تحفه‌ای از قرن ۱۳ هجری قمری== | |||
با وجود این که برخی عبارت «لولا السنتان لهلک النعمان» را [[شهرت روایی|مشهور]]، نقل شده در آثار متعدد<ref>حکیمی، لو لا السنتان لهلک النعمان، ۱۴۳۱ق، ص۶.</ref> و حتی [[تواتر|متواتر]]<ref>محققان دفتر انتشارات اسلامی، «پاورقی»، در تفسیر جوامع الجامع، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۹۳.</ref> دانسته‌اند، گفته شده نخستین بار این سخن اوایل قرن ۱۳ قمری در کتاب [[تحفه اثنا عشریه (کتاب)|تحفه اثناعشریه]] به [[ابوحنیفه]] نسبت داده شده است.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۸.</ref> بعد از آن نیز منابع متعدد یا به این کتاب و یا به مختصر آن<ref>آلوسی، مختصر التحفة الأثنى عشرية، ۱۳۷۳ق، ص۹.</ref> که توسط محمود شکری آلوسی (درگذشت: ۱۳۴۲ق) ارائه شده است ارجاع داده‌اند.<ref>برای نمونه رک: حسینی میلانی، شرح منهاج الکرامة، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۴۵؛ عبدالله، المناظرات، ۱۳۸۵ش، ج۴، ص۴۰۱.</ref> همچنین استناد برخی نویسندگان به کتاب [[الامام الصادق و المذاهب الاربعة (کتاب)|الامام الصادق و المذاهب الاربعه]] نوشته [[اسد حیدر]] (درگذشت: ۱۴۰۵ق) بوده است،<ref>برای نمونه رک: حکیمی، لو لا السنتان لهلک النعمان، ۱۴۳۱ق، ص۵؛ ربانی گلپایگانی، در آمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۸۵ش، ص۲۴۶.</ref> که این کتاب نیز از مختصر تحفه نقل کرده است.<ref>حیدر، الإمام الصادق و المذاهب الأربعة، ۱۴۲۲ق، ص۶۱.</ref> نقل بدون سند این عبارت نیز در برخی آثار به چشم می‌خورد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: الشرقاوی، ائمة الفقه التسعة، ۱۴۱۱ق، ص۵۱؛ سماوی، لأکون مع الصادقین، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۵؛ موسوی زنجانی، عقاید الإمامیة الأثنی عشریة، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۰۳.</ref> | با وجود این که برخی عبارت «لولا السنتان لهلک النعمان» را [[شهرت روایی|مشهور]]، نقل شده در آثار متعدد<ref>حکیمی، لو لا السنتان لهلک النعمان، ۱۴۳۱ق، ص۶.</ref> و حتی [[تواتر|متواتر]]<ref>محققان دفتر انتشارات اسلامی، «پاورقی»، در تفسیر جوامع الجامع، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۹۳.</ref> دانسته‌اند، گفته شده نخستین بار این سخن اوایل قرن ۱۳ قمری در کتاب [[تحفه اثنا عشریه (کتاب)|تحفه اثناعشریه]] به [[ابوحنیفه]] نسبت داده شده است.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۸.</ref> بعد از آن نیز منابع متعدد یا به این کتاب و یا به مختصر آن<ref>آلوسی، مختصر التحفة الأثنى عشرية، ۱۳۷۳ق، ص۹.</ref> که توسط محمود شکری آلوسی (درگذشت: ۱۳۴۲ق) ارائه شده است ارجاع داده‌اند.<ref>برای نمونه رک: حسینی میلانی، شرح منهاج الکرامة، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۴۵؛ عبدالله، المناظرات، ۱۳۸۵ش، ج۴، ص۴۰۱.</ref> همچنین استناد برخی نویسندگان به کتاب [[الامام الصادق و المذاهب الاربعة (کتاب)|الامام الصادق و المذاهب الاربعه]] نوشته [[اسد حیدر]] (درگذشت: ۱۴۰۵ق) بوده است،<ref>برای نمونه رک: حکیمی، لو لا السنتان لهلک النعمان، ۱۴۳۱ق، ص۵؛ ربانی گلپایگانی، در آمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۸۵ش، ص۲۴۶.</ref> که این کتاب نیز از مختصر تحفه نقل کرده است.<ref>حیدر، الإمام الصادق و المذاهب الأربعة، ۱۴۲۲ق، ص۶۱.</ref> نقل بدون سند این عبارت نیز در برخی آثار به چشم می‌خورد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: الشرقاوی، ائمة الفقه التسعة، ۱۴۱۱ق، ص۵۱؛ سماوی، لأکون مع الصادقین، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۵؛ موسوی زنجانی، عقاید الإمامیة الأثنی عشریة، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۰۳.</ref> | ||
| خط ۱۶: | خط ۱۸: | ||
این عبارت در آثار علمای شیعه پیش از قرن سیزدهم هجری قمری ذکر نشده است. با وجود این که ایشان انگیزه زیادی برای اظهار کمالات ائمّه داشته‌اند. همین مسئله را قرینه‌ای بر عدم وجود این عبارت در منابع، پیش از گزارش عبدالعزیز دهلوی دانسته‌اند. همچنین گفته شده مشخص نیست [[عبدالعزیز دهلوی|دهلوی]] این سخن را چگونه به دست آورده و گزارش کرده است.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۸.</ref> | این عبارت در آثار علمای شیعه پیش از قرن سیزدهم هجری قمری ذکر نشده است. با وجود این که ایشان انگیزه زیادی برای اظهار کمالات ائمّه داشته‌اند. همین مسئله را قرینه‌ای بر عدم وجود این عبارت در منابع، پیش از گزارش عبدالعزیز دهلوی دانسته‌اند. همچنین گفته شده مشخص نیست [[عبدالعزیز دهلوی|دهلوی]] این سخن را چگونه به دست آورده و گزارش کرده است.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۸.</ref> | ||
== | == دو سال شاگردی نزد امام صادق(ع) یا زید بن علی(ع)؟ == | ||
[[ابوحنیفه]] در عبارت «لولا السنتان لهلک النعمان» مراد از دوسالی که نبودش موجب هلاکت او بود را مشخص نکرده است. براین اساس گفته شده معلوم نیست چگونه این دو سال را به دو سال شاگردی او نزد امام صادق (ع) تطبیق داده‌اند.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۸.</ref> قرائنی همچون رویکرد کلی ابوحنیفه نسبت به [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]]، اقامت حدود شش‌ساله ابوحنیفه در [[مدینه]]، خرده‌گیری و نقدهای تند متقابل ابوحنیفه و امام صادق(ع) و دیدگاه‌های متفاوت کلامی و سیاسی این دو شخصیت از جمله قرائنی است که نشان می‌دهد این سخن نمی‌تواند درباره ایام شاگردی او نزد امام صادق(ع) باشد.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۴-۱۰۶.</ref> | [[ابوحنیفه]] در عبارت «لولا السنتان لهلک النعمان» مراد از دوسالی که نبودش موجب هلاکت او بود را مشخص نکرده است. براین اساس گفته شده معلوم نیست چگونه این دو سال را به دو سال شاگردی او نزد امام صادق (ع) تطبیق داده‌اند.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۸.</ref> قرائنی همچون رویکرد کلی ابوحنیفه نسبت به [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]]، اقامت حدود شش‌ساله ابوحنیفه در [[مدینه]]، خرده‌گیری و نقدهای تند متقابل ابوحنیفه و امام صادق(ع) و دیدگاه‌های متفاوت کلامی و سیاسی این دو شخصیت از جمله قرائنی است که نشان می‌دهد این سخن نمی‌تواند درباره ایام شاگردی او نزد امام صادق(ع) باشد.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۴-۱۰۶.</ref> | ||
نظر دیگری که در این رابطه وجود دارد، اشاره ابوحنیفه به دوسال شاگردی او نزد [[زید بن علی|زید بن علی(ع)]] است. به عقیده نویسنده مقاله‌ای که در این موضوع به نگارش درآمده است، شواهدی چون نقش موثر زید بن علی(ع) در علم‌اندوزی ابوحنیفه، ستایش زید توسط ابوحنیفه و قرابت در زمینه‌های عقیدتی، گرایش‌های سیاسی و رویکردهای فقهی این گمانه‌زنی را تقویت می‌کند.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۹-۱۱۴.</ref> | نظر دیگری که در این رابطه وجود دارد، اشاره ابوحنیفه به دوسال شاگردی او نزد [[زید بن علی|زید بن علی(ع)]] است. به عقیده نویسنده مقاله‌ای که در این موضوع به نگارش درآمده است، شواهدی چون نقش موثر زید بن علی(ع) در علم‌اندوزی ابوحنیفه، ستایش زید توسط ابوحنیفه و قرابت در زمینه‌های عقیدتی، گرایش‌های سیاسی و رویکردهای فقهی این گمانه‌زنی را تقویت می‌کند.<ref>رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۹-۱۱۴.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||