۵٬۳۴۱
ویرایش
الغارات (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
(←منابع) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
'''الغارات''' کتابی به زبان عربی، اثر ابواسحاق [[ابراهیم بن محمد ثقفی|ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی کوفی]] (متوفای ۲۸۳ق) است. الغارات از کهن‌ترین متون تاریخی [[شیعه]] به‌حساب می‌آید. این کتاب حاوی مطالبی گزیده از زندگانی [[امام علی علیه‌السلام|امیرالمؤمنین علی(ع)]]، حیات عملی، خطبه‌ها، نامه‌ها و سفارش‌های حضرت و نیز جنگ‌ها و کشمکش‌ها در زمان [[خلافت امام علی(ع)]] و پس از آن است. از آن‌جهت که در این اثر به [[غارات|تجاوزهای معاویه در قلمرو امیرمؤمنان]] پرداخته شده، به ''الغارات'' شهرت یافته است. مؤلف در این اثر از راویان شیعه و [[سنی]] بهره برده و از این‌رو منبعی غنی را پدید آورده و همواره مورد توجه و استفاده عالمان شیعی بوده است. [[علامه مجلسی]] و [[ابن ابی الحدید]] نقش به‌سزایی در زنده نگه‌داشتن این کتاب داشته‌اند. این کتاب بارها به زبان فارسی ترجمه شده است. | '''الغارات''' کتابی به زبان عربی، اثر ابواسحاق [[ابراهیم بن محمد ثقفی|ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی کوفی]] (متوفای ۲۸۳ق) است. الغارات از کهن‌ترین متون تاریخی [[شیعه]] به‌حساب می‌آید. این کتاب حاوی مطالبی گزیده از زندگانی [[امام علی علیه‌السلام|امیرالمؤمنین علی(ع)]]، حیات عملی، خطبه‌ها، نامه‌ها و سفارش‌های حضرت و نیز جنگ‌ها و کشمکش‌ها در زمان [[خلافت امام علی(ع)]] و پس از آن است. از آن‌جهت که در این اثر به [[غارات|تجاوزهای معاویه در قلمرو امیرمؤمنان]] پرداخته شده، به ''الغارات'' شهرت یافته است. مؤلف در این اثر از راویان شیعه و [[سنی]] بهره برده و از این‌رو منبعی غنی را پدید آورده و همواره مورد توجه و استفاده عالمان شیعی بوده است. [[علامه مجلسی]] و [[ابن ابی الحدید]] نقش به‌سزایی در زنده نگه‌داشتن این کتاب داشته‌اند. این کتاب بارها به زبان فارسی ترجمه شده است. | ||
== درباره مؤلف == | ==درباره مؤلف== | ||
{{اصلی|ابراهیم بن محمد ثقفی}} | {{اصلی|ابراهیم بن محمد ثقفی}} | ||
ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی اصفهانی معروف به ابن هلال ثقفی، محدّث، [[فقیه]]، مورخ و مؤلف شیعه [[امامی]] قرن سوم هجری قمری است. او برای تبلیغ [[تشیع]] به [[اصفهان]] رفت و در آنجا ماندگار شد. از برجسته‌ترین راویانِ روایات ثقفی، [[احمد بن محمد بن خالد برقی]] و [[صفار قمی|صفّار قمی]] هستند. بیشتر علمای [[علم رجال|رجال]] شیعه از او تمجید کرده و او را از جمله راویان مورد اعتماد دانسته‌اند. معروف‌ترین کتاب او، الغارات است که به [[غارات|تجاوزهای لشکر معاویه به مناطق تحت حکومت حضرت علی(ع)]] پرداخته است. | ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی اصفهانی معروف به ابن هلال ثقفی، محدّث، [[فقیه]]، مورخ و مؤلف شیعه [[امامی]] قرن سوم هجری قمری است. او برای تبلیغ [[تشیع]] به [[اصفهان]] رفت و در آنجا ماندگار شد. از برجسته‌ترین راویانِ روایات ثقفی، [[احمد بن محمد بن خالد برقی]] و [[صفار قمی|صفّار قمی]] هستند. بیشتر علمای [[علم رجال|رجال]] شیعه از او تمجید کرده و او را از جمله راویان مورد اعتماد دانسته‌اند. معروف‌ترین کتاب او، الغارات است که به [[غارات|تجاوزهای لشکر معاویه به مناطق تحت حکومت حضرت علی(ع)]] پرداخته است. | ||
== نام کتاب و موضوع آن== | ==نام کتاب و موضوع آن== | ||
این کتاب در برخی منابع به نام «الاستنفار و الغارات» و در بعضی دیگر با نام «الاسفار و الغارات» ثبت شده است ولی در میان علما و محافل علمی به «الغارات» معروف است.<ref>تهرانی، الذریعه، ج ۲، ص۳۵. پاک‌نیا، آشنایی با منابع معتبر شیعه (الغارات)، ۱۳۸۸ش.</ref> به نظر می‌آید که نام کتاب بر گرفته از یکی از سخنان امام است.(''شُنَّت عَلیکُمُ الغَاراتُ'').<ref>نهج البلاغة، خطبة ۲۷.</ref> | این کتاب در برخی منابع به نام «الاستنفار و الغارات» و در بعضی دیگر با نام «الاسفار و الغارات» ثبت شده است ولی در میان علما و محافل علمی به «الغارات» معروف است.<ref>تهرانی، الذریعه، ج ۲، ص۳۵. پاک‌نیا، آشنایی با منابع معتبر شیعه (الغارات)، ۱۳۸۸ش.</ref> به نظر می‌آید که نام کتاب بر گرفته از یکی از سخنان امام است.(''شُنَّت عَلیکُمُ الغَاراتُ'').<ref>نهج البلاغة، خطبة ۲۷.</ref> | ||
| خط ۴۲: | خط ۴۲: | ||
در نسخه چاپ انجمن آثار ملی، پایان این کتاب بخشی تحت عنوان «التعلیقات و هی سبعون تعلیقة» وجود دارد که در آن مطالب مختلفی نقل شده است. این تعلیقات به مانند مقدمه، توسط [[سید جلال‌الدین حسینی ارموی]] نوشته شده است.<ref>ثقفی، الغارات، مقدمه مترجم، ص۸۵.</ref> | در نسخه چاپ انجمن آثار ملی، پایان این کتاب بخشی تحت عنوان «التعلیقات و هی سبعون تعلیقة» وجود دارد که در آن مطالب مختلفی نقل شده است. این تعلیقات به مانند مقدمه، توسط [[سید جلال‌الدین حسینی ارموی]] نوشته شده است.<ref>ثقفی، الغارات، مقدمه مترجم، ص۸۵.</ref> | ||
== انگیزه تألیف == | ==انگیزه تألیف== | ||
هدف مؤلّف در این تألیف، آن بوده تا غارت‌هایی را که بعد از [[جنگ نهروان]] به قلمرو امیرالمؤمنین علی(ع) و سرزمین‌های تحت تصرّف او از طرف معاویه شده است یاد کند. این نوع تألیف در آن زمان، میان سیره‌نویسان و مورخان متداول بوده حتّی جماعتی مانند کلبی، [[ابو مخنف|أبو مخنف]]، مداینی و [[نصر بن مزاحم]] که همه از مشایخ مؤلّف هستند نیز هر یک کتابی در این موضوع به همین نام گرد آورده‌اند.<ref>ثقفی، الغارات، ۱۴۱۰ق، ص۴.</ref> | هدف مؤلّف در این تألیف، آن بوده تا غارت‌هایی را که بعد از [[جنگ نهروان]] به قلمرو امیرالمؤمنین علی(ع) و سرزمین‌های تحت تصرّف او از طرف معاویه شده است یاد کند. این نوع تألیف در آن زمان، میان سیره‌نویسان و مورخان متداول بوده حتّی جماعتی مانند کلبی، [[ابو مخنف|أبو مخنف]]، مداینی و [[نصر بن مزاحم]] که همه از مشایخ مؤلّف هستند نیز هر یک کتابی در این موضوع به همین نام گرد آورده‌اند.<ref>ثقفی، الغارات، ۱۴۱۰ق، ص۴.</ref> | ||
[[پرونده:الغارات 2.jpg|بندانگشتی | [[پرونده:الغارات 2.jpg|بندانگشتی|الغارات با تحقیق و تعلیق سید عبدالزهرا حسینی|341x341پیکسل]] | ||
== اهمیت و جایگاه== | ==اهمیت و جایگاه== | ||
این کتاب از قدیم مورد استفاده عالمان و مورخان شیعه و سنی بوده است. [[احمد بن محمد بن خالد برقی|احمد بن خالد برقی]] در [[المحاسن]]، [[محمد بن حسن صفار]] در [[بصائر الدرجات]]، [[کلینی]] در [[کافی]]، [[شیخ صدوق|صدوق]] در [[من لا یحضر]]، [[مفید]] در [[امالی مفید|امالی]]، [[شیخ طوسی|طوسی]] در [[تهذیب الاحکام|التهذیب]]، [[سید مرتضی]] در [[الشافی فی الامامة (کتاب)|الشافی]]، [[علی بن ابراهیم قمی]] در [[تفسیر قمی]]، [[ابن قولویه]] در [[کامل الزیارات]]، [[ابن شهرآشوب]] در [[مناقب آل ابی طالب (کتاب)|المناقب]]، [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]] در [[اعلام الوری]]، [[سید بن طاووس|سید علی بن طاووس]] در [[الیقین]] و [[اقبال الاعمال]]، [[سید عبدالکریم بن طاووس]] در [[فرحة الغری]]، [[محمد بن ابی القاسم طبری|عمادالدین طبری]] در [[بشارة المصطفی]]، [[قطب راوندی]] در [[الخرائج و الجرائح]]، [[حر عاملی]] در [[اثبات الهداة]] و [[وسائل الشیعة]]، [[محدث نوری]] در [[مستدرک الوسائل]] و [[محدث قمی]] هم در [[سفینة البحار]] به طور گسترده از نوشته‌ها و روایات وی استفاده کرده‌اند.<ref>پاک‌نیا، آشنایی با منابع معتبر شیعه (الغارات)، ۱۳۸۸ش.</ref> [[علامه مجلسی]] هم مطالب این کتاب را در [[بحارالانوار]] آورده و [[ابن ابی الحدید]] بسیاری از گزارش‌های این کتاب را در [[شرح نهج البلاغه (ابن ابی الحدید)|شرح نهج البلاغه]] خود آورده است. | این کتاب از قدیم مورد استفاده عالمان و مورخان شیعه و سنی بوده است. [[احمد بن محمد بن خالد برقی|احمد بن خالد برقی]] در [[المحاسن]]، [[محمد بن حسن صفار]] در [[بصائر الدرجات]]، [[کلینی]] در [[کافی]]، [[شیخ صدوق|صدوق]] در [[من لا یحضر]]، [[مفید]] در [[امالی مفید|امالی]]، [[شیخ طوسی|طوسی]] در [[تهذیب الاحکام|التهذیب]]، [[سید مرتضی]] در [[الشافی فی الامامة (کتاب)|الشافی]]، [[علی بن ابراهیم قمی]] در [[تفسیر قمی]]، [[ابن قولویه]] در [[کامل الزیارات]]، [[ابن شهرآشوب]] در [[مناقب آل ابی طالب (کتاب)|المناقب]]، [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]] در [[اعلام الوری]]، [[سید بن طاووس|سید علی بن طاووس]] در [[الیقین]] و [[اقبال الاعمال]]، [[سید عبدالکریم بن طاووس]] در [[فرحة الغری]]، [[محمد بن ابی القاسم طبری|عمادالدین طبری]] در [[بشارة المصطفی]]، [[قطب راوندی]] در [[الخرائج و الجرائح]]، [[حر عاملی]] در [[اثبات الهداة]] و [[وسائل الشیعة]]، [[محدث نوری]] در [[مستدرک الوسائل]] و [[محدث قمی]] هم در [[سفینة البحار]] به طور گسترده از نوشته‌ها و روایات وی استفاده کرده‌اند.<ref>پاک‌نیا، آشنایی با منابع معتبر شیعه (الغارات)، ۱۳۸۸ش.</ref> [[علامه مجلسی]] هم مطالب این کتاب را در [[بحارالانوار]] آورده و [[ابن ابی الحدید]] بسیاری از گزارش‌های این کتاب را در [[شرح نهج البلاغه (ابن ابی الحدید)|شرح نهج البلاغه]] خود آورده است. | ||
کتاب حاضر از نظر تالیف و نگارش و عناوین و اسلوب، بسیار خوب تنظیم شده و از نظر محتوا هم بسیار متقن است. در این کتاب از ائمه شیعه و راویان امامیه بسیار کم استفاده شده اما از راویان مشهور اهل سنت مانند رجال [[صحاح سته]] و مسانید معروف نقل می‌شود.<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/12812 کتابخانه دیجیتال نور.]</ref> | کتاب حاضر از نظر تالیف و نگارش و عناوین و اسلوب، بسیار خوب تنظیم شده و از نظر محتوا هم بسیار متقن است. در این کتاب از ائمه شیعه و راویان امامیه بسیار کم استفاده شده اما از راویان مشهور اهل سنت مانند رجال [[صحاح سته]] و مسانید معروف نقل می‌شود.<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/12812 کتابخانه دیجیتال نور.]</ref> | ||
== روایت کتاب الغارات == | ==روایت کتاب الغارات== | ||
فهرست کتاب‌های ابواسحاق را عباس بن السری، محمدبن زید الرطاب و احمد بن علویه اصفهانی مشهور به ابن اسود کاتب روایت کرده‌اند. [[شیخ صدوق|شیخ صدوق]] کتاب‌های ابواسحاق را از پدرش و او از عبدالله بن حسن مودب و او نیز از احمد بن علویه اصفهانی روایت کرده است. اما از چگونگی و کیفیت روایت کتاب‌هایی از جمله الغارات با وجود آنکه جمعی از بزرگان چون ابن ابی الحدید و [[حسن بن سلیمان حلی|حسن بن سلیمان حلی]] شاگرد [[شهید اول|شهید اول]] بدون واسطه از آن روایت کرده‌اند؛ خبری در دست نیست.<ref>علی بیات، معرفی الغارات.</ref> به نوشته [[محدث ارموی]]، نسخ این کتاب از قدیم الایام اعتزاز کبریت احمر و نایاب‌تر از سیمرغ و کیمیا بوده است.<ref>ثقفی، ترجمه الغارات، ۱۳۷۴ش، ص۱۱.</ref> | فهرست کتاب‌های ابواسحاق را عباس بن السری، محمدبن زید الرطاب و احمد بن علویه اصفهانی مشهور به ابن اسود کاتب روایت کرده‌اند. [[شیخ صدوق|شیخ صدوق]] کتاب‌های ابواسحاق را از پدرش و او از عبدالله بن حسن مودب و او نیز از احمد بن علویه اصفهانی روایت کرده است. اما از چگونگی و کیفیت روایت کتاب‌هایی از جمله الغارات با وجود آنکه جمعی از بزرگان چون ابن ابی الحدید و [[حسن بن سلیمان حلی|حسن بن سلیمان حلی]] شاگرد [[شهید اول|شهید اول]] بدون واسطه از آن روایت کرده‌اند؛ خبری در دست نیست.<ref>علی بیات، معرفی الغارات.</ref> به نوشته [[محدث ارموی]]، نسخ این کتاب از قدیم الایام اعتزاز کبریت احمر و نایاب‌تر از سیمرغ و کیمیا بوده است.<ref>ثقفی، ترجمه الغارات، ۱۳۷۴ش، ص۱۱.</ref> | ||
== زنده نگه‌داشتن کتاب الغارات == | ==زنده نگه‌داشتن کتاب الغارات== | ||
مصحح کتاب الغارات در مقدمه می‌گوید: | مصحح کتاب الغارات در مقدمه می‌گوید: | ||
:::«اگر زحمات دو تن از بزرگان اسلام و علمای اعلام نمی‌بود من با کمال تهیدستی و بی‌بضاعتی که دارم هرگز نمی‌توانستم با چنین نسخه‌ای در راه تصحیح این کتاب قدمی بردارم تا چه رسد که به تصحیح آن همّت گمارم و حواشی و تعلیقات بر آن بنگارم. | :::«اگر زحمات دو تن از بزرگان اسلام و علمای اعلام نمی‌بود من با کمال تهیدستی و بی‌بضاعتی که دارم هرگز نمی‌توانستم با چنین نسخه‌ای در راه تصحیح این کتاب قدمی بردارم تا چه رسد که به تصحیح آن همّت گمارم و حواشی و تعلیقات بر آن بنگارم. | ||
# عبد الحمید بن ابی الحدید معتزلی بغدادی شارح نهج البلاغة؛ زیرا وی بیشتر مطالب و مندرجات کتاب غارات را در شرح نهج البلاغة نقل کرده و در چند مورد نیز برخی از کلمات مشکل را برداشته و به جای آنها کلمات سهل‌تری گذاشته است و در پاره‌ای از موارد نیز به توضیح و شرح آن مطالب پرداخته است. | #عبد الحمید بن ابی الحدید معتزلی بغدادی شارح نهج البلاغة؛ زیرا وی بیشتر مطالب و مندرجات کتاب غارات را در شرح نهج البلاغة نقل کرده و در چند مورد نیز برخی از کلمات مشکل را برداشته و به جای آنها کلمات سهل‌تری گذاشته است و در پاره‌ای از موارد نیز به توضیح و شرح آن مطالب پرداخته است. | ||
# محمّد باقر مجلسی که تمام مطالب الغارات را در مجلّدات [[بحارالانوار (کتاب)|بحار]] نقل کرده و هیچ گونه تغییری در عبارات نداده، مگر در مواردی که تلخیص کرده و تصریح به آن نموده است و در موارد مقتضی نیز به شرح و بیان آنها پرداخته است.» | #محمّد باقر مجلسی که تمام مطالب الغارات را در مجلّدات [[بحارالانوار (کتاب)|بحار]] نقل کرده و هیچ گونه تغییری در عبارات نداده، مگر در مواردی که تلخیص کرده و تصریح به آن نموده است و در موارد مقتضی نیز به شرح و بیان آنها پرداخته است.» | ||
او در ادامه دو نفر دیگر را از علمای شیعه را نیز به شمار می‌آورد: | او در ادامه دو نفر دیگر را از علمای شیعه را نیز به شمار می‌آورد: | ||
# [[شیخ حر عاملی|شیخ حرّ عاملی]] صاحب [[وسائل الشیعة]]. | #[[شیخ حر عاملی|شیخ حرّ عاملی]] صاحب [[وسائل الشیعة]]. | ||
# [[میرزا حسین نوری]] مؤلّف [[مستدرک الوسائل]].{{سخ}} | #[[میرزا حسین نوری]] مؤلّف [[مستدرک الوسائل]].{{سخ}} | ||
زیرا این دو نفر نیز قسمتی از أحادیث مربوط به عقائد، أحکام و اخلاق مذکور در کتاب غارات را در کتاب‌های خود درج نموده‌اند.<ref>ثقفی، الغارات، ۱۴۱۰ق، ص۱۲ و ۱۳.</ref> | زیرا این دو نفر نیز قسمتی از أحادیث مربوط به عقائد، أحکام و اخلاق مذکور در کتاب غارات را در کتاب‌های خود درج نموده‌اند.<ref>ثقفی، الغارات، ۱۴۱۰ق، ص۱۲ و ۱۳.</ref> | ||
[[پرونده:ترجمه الغارات.jpg|بندانگشتی | [[پرونده:ترجمه الغارات.jpg|بندانگشتی|الغارات ترجمه [[عبدالمحمد آیتی]]|346x346پیکسل]] | ||
== نسخ و چاپ == | ==نسخ و چاپ== | ||
با وجود شهرت و اهمیت این کتاب، نسخه‌های چندانی از آن موجود نیست و همان‌گونه که محقق کتاب، محدث ارموی گفته است نسخ این کتاب از قدیم بسیار کمیاب بوده است. قدیمی‌ترین نسخه شناخته شده در اختیار علامه مجلسی بوده که بر اساس نسخه‌ای دیگر در دوره [[صفویه|صفویه]] استنساخ شده است. | با وجود شهرت و اهمیت این کتاب، نسخه‌های چندانی از آن موجود نیست و همان‌گونه که محقق کتاب، محدث ارموی گفته است نسخ این کتاب از قدیم بسیار کمیاب بوده است. قدیمی‌ترین نسخه شناخته شده در اختیار علامه مجلسی بوده که بر اساس نسخه‌ای دیگر در دوره [[صفویه|صفویه]] استنساخ شده است. | ||
نسخ چاپ شده الغارات در دو نسخه است: | نسخ چاپ شده الغارات در دو نسخه است: | ||
* چاپ انتشارات انجمن آثار ملی در سال ۱۳۹۵ق و مشتمل بر دو جلد همراه با حواشی و تعلیقات مبسوط، تصحیح و تحقیق سید جلال الدین محدث ارموی با مقدمه‌ای قریب به صد صفحه به چاپ رسید. (شانزده صفحه فارسی و بقیه عربی). | *چاپ انتشارات انجمن آثار ملی در سال ۱۳۹۵ق و مشتمل بر دو جلد همراه با حواشی و تعلیقات مبسوط، تصحیح و تحقیق سید جلال الدین محدث ارموی با مقدمه‌ای قریب به صد صفحه به چاپ رسید. (شانزده صفحه فارسی و بقیه عربی). | ||
* چاپ دار الکتاب الاسلامی به تاریخ ۱۳۷۰ش همراه با تحقیقات عبدالزهرا الحسینی الخطیب.<ref>پاک‌نیا، آشنایی با منابع معتبر شیعه (الغارات) ۱۳۸۸ش.</ref> | *چاپ دار الکتاب الاسلامی به تاریخ ۱۳۷۰ش همراه با تحقیقات عبدالزهرا الحسینی الخطیب.<ref>پاک‌نیا، آشنایی با منابع معتبر شیعه (الغارات) ۱۳۸۸ش.</ref> | ||
== ترجمه‌ها == | ==ترجمه‌ها== | ||
هر چند از ترجمه الغارات به زبان انگلیسی اطلاعی در دست نیست اما این کتاب به فارسی ترجمه شده است: | هر چند از ترجمه الغارات به زبان انگلیسی اطلاعی در دست نیست اما این کتاب به فارسی ترجمه شده است: | ||
* شیخ [[محمدباقر کمره‌ای]] اندکی پس از تحقیق محدث ارموی آن‌را به فارسی برگرداند و به سال ۱۳۹۷ق به چاپ رساند. | *شیخ [[محمدباقر کمره‌ای]] اندکی پس از تحقیق محدث ارموی آن‌را به فارسی برگرداند و به سال ۱۳۹۷ق به چاپ رساند. | ||
* ترجمه‌ای دیگر به فارسی از [[عبدالمحمد آیتی]] از روی تصحیح عبدالزهرا خطیب.<ref>میرشریفی، الغارات و ترجمه جدید آن، ۱۳۷۴ش.</ref> | *ترجمه‌ای دیگر به فارسی از [[عبدالمحمد آیتی]] از روی تصحیح عبدالزهرا خطیب.<ref>میرشریفی، الغارات و ترجمه جدید آن، ۱۳۷۴ش.</ref> | ||
* ترجمه‌ای از [[عزیزالله عطاردی]] به فارسی. | *ترجمه‌ای از [[عزیزالله عطاردی]] به فارسی. | ||
==جستارهای وابسته== | ==جستارهای وابسته== | ||
* [[غارات ]] | *[[غارات ]] | ||
== پانویس == | ==پانویس== | ||
{{پانوشت}} | {{پانوشت}} | ||
| خط ۹۶: | خط ۹۶: | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
== پیوند به بیرون == | ==پیوند به بیرون== | ||
{{ستون-شروع}} | {{ستون-شروع}} | ||
* [http://www.ensani.ir/storage/Files/20120426113133-4035-167.pdf معرفی الغارات] | * [http://www.ensani.ir/storage/Files/20120426113133-4035-167.pdf معرفی الغارات] | ||
| خط ۱۰۸: | خط ۱۰۸: | ||
{{کتاب‌شناسی شیعه (قرن سوم)}} | {{کتاب‌شناسی شیعه (قرن سوم)}} | ||
{{کتاب های تاریخی شیعه}} | {{کتاب های تاریخی شیعه}} | ||
<onlyinclude>{{درجه‌بندی | <onlyinclude>{{درجه‌بندی | ||
| پیوند = <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل | | پیوند = <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل | ||