خطبه حضرت فاطمه در جمع زنان مدینه: تفاوت میان نسخه‌ها

'''خطبه حضرت فاطمه(س) در جمع زنان مدینه''' یا '''خطبه عیادت''' سخنان [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت زهرا(س)]] دختر پیامبر(ص) در جمع زنان مدینه، در اعتراض به [[غصب خلافت]] است. این سخنان که در بستر بیماریِ منجر به [[شهادت حضرت فاطمه(س)]] ایراد شد، به‌دلیل ترسیم وضعیت موجود پس از [[رحلت پیامبر(ص)]]، هشدار نسبت به آینده جامعه اسلامی و فصاحت و بلاغت دارای اهمیت دانسته شده است.

حضرت فاطمه(س) در خطبه عیادت ضمن اعلام برائت از پیمان‌شکنان و نکوهش مردم دنباله‌رو، تصویری از بی‌وفایی آنان ترسیم می‌کند و در چند محور به تبیین شرایط موجود، پیش‌بینی آینده‌ای ناخوشایند برای [[مسلمان|مسلمانان]]، ویژگی‌های [[حکومت امام علی(ع)|حکومت علوی]]، ضعف فکری و اختلاف نظرات مردم مدینه، مسئولیت مردم در برابر فساد حکومت و ترسیم چهره [[واقعه سقیفه بنی‌ساعده|سقیفه]] می‌پردازد. او در این خطبه به چند [[آیه|آیه قرآن]] از جمله [[آیه ۸۰ سوره مائده]] درباره عاقبت پیروی از هوا و هوس، [[آیه ۹۶ سوره اعراف|۹۶ سوره اعراف]] و [[آیه ۵۱ سوره زمر|۵۱ سوره زمر]] درباره ملامت کسانی که از حق پیروی نمی‌کنند و [[آیه ۳۵ سوره یونس|۳۵ سوره یونس]] درباره انسان‌های شایسته رهبری نیز استناد می‌کند.

خطبه حضرت زهرا(س) در جمع زنان مهاجر و انصار به طرق مختلف در [[جامع حدیثی|کتاب‌های روایی شیعه و اهل‌سنت]] آمده است. این خطبه همچنین توسط پژوهشگران دینی در کتاب‌های مرتبط با زندگی حضرت فاطمه(س) و شرح‌های خطبه‌های آن حضرت، شرح داده شده است.

خطبه حضرت فاطمه(س) در جمع زنان مدینه یا خطبه عیادت، سخنانی است که [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت فاطمه(س)]] در بستر بیماریِ منجر به [[شهادت حضرت فاطمه(س)|شهادتش]] برای زنانی که به [[عیادت بیمار|عیادت]] او آمده بودند، ایراد کرد.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۸.</ref> درباره تعداد زنان عیادت‌کننده و اینکه چه کسانی بوده‌اند، اطلاع دقیقی وجود ندارد<ref>خشاوی، زندگانی سیاسی حضرت فاطمه زهرا(س)، ۱۳۷۸ش، ص...</ref> البته در [[بلاغات النساء (کتاب)|کتاب بلاغات النساء]]<ref>ابن طیفور، بلاغات النساء، ص۱۹.</ref> و [[شرح نهج البلاغه (ابن‌ابی‌الحدید)|شرح ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه]]<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۶، ص۲۳۳.</ref> آمده است که تعدادی از زنان مهاجر و انصار به حضور فاطمه آمدند و در [[تاریخ یعقوبی (کتاب)|تاریخ یعقوبی]] ذکر شده [[همسران پیامبر(ص)|زنان پیامبر(ص)]] و عده‌ای از زنان قریش به عیادت او رفته بودند.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۱۱۵.</ref>

برخی از پژوهشگران، سخنان فاطمه زهرا(س) در جمع زنان مدینه را دارای فصاحت، بلاغت و محتوای شگفت‌انگیزی می‌دانند.<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۳۴.</ref> به گفته آنان با توجه به شناختی که حضرت فاطمه از تحولات جامعه نوپای اسلامی داشتند و برای تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطبان خود، از کنش‌های گفتاری متعددی چون کنش اظهاری، عاطفی و ترغیبی در این خطبه استفاده کرده است.<ref>خزاعی و همکاران، «تحلیل خطبه عیادت بر پایه نظریه کنش گفتاری»، ص۷-۸.</ref> این متن را همچنین حاکی از آگاهی حضرت فاطمه نسبت مسائل و جریان‌های حاکم بر مدینه دانسته‌اند.<ref>فتاحی‌زاده و رسولی، «اسناد و شروح خطبه‌های حضرت زهرا سلام الله علیها»، ص۱۷-۱۸.</ref>  

[[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]] از مراجع تقلید این خطبه را همانند [[خطبه فدکیه]] دارای آهنگی رسا و شجاعانه و البته لحنی غم‌انگیزتر می‌داند.<ref>مکارم شیرازی، زهرا برترین بانوی جهان، ۱۳۷۹ش، ص۲۱۱.</ref> به گفته او، اگرچه حضرت فاطمه بسیار مورد ستم واقع شده بود و به‌خاطر جراحات ناشی از [[واقعه هجوم به خانه حضرت فاطمه(س)|ماجرای هجوم به خانه‌اش]] در بستر بیماری افتاده بود؛ ولی در این خطبه از حال خودش هیچ نگفت و محور تمام سخنان او [[غصب خلافت]]، مظلومیت علی(ع) و خطرات آینده این انحراف بزرگ بود و این نشانه [[ایثار]] و مقام رضا و تسلیم او در برابر خداوند است.<ref>مکارم شیرازی، زهرا برترین بانوی جهان، ۱۳۷۹ش، ص۲۱۲-۲۱۵.</ref>

بر اساس گزارش منابع تاریخی، اعتراض حضرت فاطمه(س) به [[واقعه سقیفه بنی‌ساعده|واقعه سقیفه]]<ref>ابن‌قتیبه، الإمامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۰-۳۱.</ref> با واکنش شدید اصحاب سقیفه همراه شد.<ref>یوسفی غروی، «تاریخ هجوم به خانه حضرت زهرا»، ص۱۴.</ref> او با اتفاقات رخ داده در واقعه هجوم، به بستر بیماری افتاد و سیاست انزوای خودخواسته را پیشه کرد.<ref>خزاعی و همکاران، «تحلیل خطبه عیادت بر پایه نظریه کنش گفتاری»، ص۱۶.</ref> پی‌جویی عدم حضور فاطمه(س) در جامعه مدینه، زنان را بر آن داشت تا به ملاقات او بروند. درباره انگیزه زنان عیادت‌کننده گفته شده مردان مهاجر و انصار به دلیل اتفاقات ناگوار صورت گرفته درباره حضرت زهرا، خود را مسئول می‌دانستند؛ به‌همین‌دلیل زنان خود را به این دیدار فرستادند تا از بار گناه خود کاسته و وجدان خویش را راضی کنند.<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۳۴.</ref> همچنین برخی معتقدند که انگیزه‌های سیاسی برای بهبود رابطه خاندان پیامبر(ص) با حاکم وقت و تلطیف فضای مدینه، انگیزه این دیدار بوده است.<ref>خزاعی و همکاران، «تحلیل خطبه عیادت بر پایه نظریه کنش گفتاری»، ص۱۶.</ref>

فاطمه زهرا(س) در ابتدای خطبه، [[مهاجرین]] و [[انصار]] را به دلیل بازی خوردن از جریان حاکم<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۳۷.</ref> و همچنین سکوتشان در برابر جریان انحرافی و همراهی با آنان، نکوهش و از اینکه اراده‌های آهنین آنها در زمان پیامبر(ص) به سستی گراییده، شکایت می‌کند.<ref>مکارم شیرازی، زهرا برترین بانوی جهان، ۱۳۷۹ش، ص۲۲۱.</ref> و آنان را به شمشیرهای شکسته و نیزه‌های شکافته تشبیه می‌کند.<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۳۸.</ref> به گفته [[حسینعلی منتظری]] این تشبیهات نشان از ضعف فکری و تشتت آرای [[مسلمان|مسلمانان]] در مقابل حوادث رخ داده پس از [[رحلت پیامبر(ص)]] دارد.<ref>منتظری، خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها، ۱۳۷۴ش، ص۳۸۳-۳۸۴.</ref> حضرت زهرا مسئولیت [[غصب خلافت]] را به عهده مهاجر و انصار می‌داند چون تابع جو حاکم شدند<ref>منتظری، خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها، ۱۳۷۴ش، ص۳۸۵.</ref> و اینکه ننگ آن تا همیشه تاریخ به دامن آنها خواهد ماند.<ref>مکارم شیرازی، زهرا برترین بانوی جهان، ۱۳۷۹ش، ص۲۲۲.</ref>

در دومین فراز خطبه، فاطمه انگیزه اصلی کنار گذاشتن [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] از [[خلافت]] را تسلیم‌ناپذیری و شجاعت او در میدان‌های نبرد با دشمنان اسلام، چشیدن سوزش شمشیر او، بی‌اعتنایی او نسبت به [[مرگ]]، خشم او در راه خدا و عدم سازش با دشمنان خدا می‌داند.<ref>دشتی، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه(س)، ۱۳۸۱ش، ص۹۲؛ منتظری، شرح خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها، ۱۳۷۴ش، ص۳۹۳-۳۹۵.</ref>

هشدار نسبت به ثمره انتخاب نادرست، آخرین بخش سخنان فاطمه(س) در این دیدار است. او مردم را نسبت به شمشیرهای برنده، سلطه تجاوزکارانی ستمگر و خونخوار و هرج و مرجی فراگیر و حکومتی مستبد که ثروت مسلمانان را بر باد می‌دهد و جمعیت آنان را پراکنده می‌کند هشدار می‌دهد.<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۴۴-۷۴۵؛ دشتی، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه(س)، ۱۳۸۱ش، ص۹۵.</ref> به گفته [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]] شاید اشاره فاطمه(س) به حکومت [[بنی‌امیه]] و [[بنی‌عباس]] و افرادی چون [[حجاج بن یوسف ثقفی|حجاج بن یوسف]] و اتفاقاتی چون [[واقعه حره]] باشد.<ref>مکارم شیرازی، زهرا برترین بانوی جهان، ۱۳۷۹ش، ص۲۳۸-۲۴۱.</ref>

 

به گفته [[سوید بن غفله]] پس از آنکه زنان سخنان فاطمه(س) را برای مردان خود بازگو کردند، دسته‌ای از آنان برای عذرخواهی نزد آن حضرت آمدند و به بهانه اینکه با [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]] بیعت کرده و شرعاً نمی‌توانند [[بیعت]] خود را بشکنند، از کمک به اهل‌بیت(ع) خود را معذور دانستند. حضرت زهرا(س) پس از شنیدن سخنان آنان، گفت دور شوید و با من سخن نگویید که عذرخواهی شما غیرصادقانه است<ref>منتظری، خطبه فاطمه زهرا سلام الله علیها و ماجرای فدک، ۱۳۷۴ش، ص۴۲۴-۴۲۶.</ref> و هیچ بهانه‌ای برای دفاع نکردن از حق نخواهید داشت و در قبال فجایعی که در آینده پیش خواهد آمد، مسئولید.<ref>کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، ۱۳۸۰ش، ص۷۴۸-۷۴۹.</ref>

* [[محمد بن جریر طبری صغیر|طبری]] در کتاب [[دلائل الامامة (کتاب)|دلائل الامامة]] در روایتی از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] از جدش [[امام سجاد علیه‌السلام|امام سجاد(ع)]] این خطبه را نقل کرده است.<ref>طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۲۵.</ref>

* ابن‌طیفور و [[ابن‌ابی‌الحدید|ابن ابی‌الحدید]] از علمای اهل‌سنت در کتاب‌های خود [[بلاغات النساء (کتاب)|بلاغات النساء]]<ref>ابن طیفور، بلاغات النساء، ص۱۹.</ref> و [[شرح نهج البلاغه (ابن‌ابی‌الحدید)|شرح نهج‌البلاغه]]<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۶، ص۲۳۳.</ref> این خطبه را از [[عطیه بن سعد بن جناده عوفی|عطیه کوفی]] روایت کرده‌اند.

* [[احمد بن علی طبرسی]] نیز در [[الاحتجاج علی اهل اللجاج (کتاب)|کتاب الاحتجاج]] به نقل از [[سوید بن غفله]] این خطبه را نقل کرده است.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۸.</ref> به گفته [[علامه حلی|علامه حلّی]]، سوید از دوستان امام علی(ع) بوده است.<ref>علامه حلی، خلاصه الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۱۶۳.</ref> [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]] نیز این سخنان را به نقل از الاحتجاج در [[بحار الانوار (کتاب)|بحار الانوار]] آورده است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۱۵۹.</ref> به گفته [[حسینعلی منتظری]] از شارحان این خطبه، سوید بن غفله راوی این خطبه در زمان پیامبر(ص) [[ایمان]] آورد و فردی مخلص بود که رجالیان شیعه و سنی او را [[ثقه|توثیق]] کرده‌اند.<ref>منتظری، خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها و ماجرای فدک، ۱۳۷۴ش، ص ۳۷۶-۳۷۷.</ref>

* ملکه اسلام، شرح خطبه فدکیه و خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها در جمع زنان مدینه اثر [[خلیل کمره‌ای|میرزا خلیل کمره‌ای]].<ref>[https://www.erfan.ir/farsi/90949.html?search=ملکه%20اسلام#searchItem نگاهی به کتاب «ملکه اسلام»، کتابی در شرح خطبه های حضرت زهرا(س)]، مندرج در سایت دارالعرفان.</ref>شرح خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها و ماجرای فدک نوشته حسینعلی منتظری.<ref>منتظری، شرح خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها و ماجرای فدک، ۱۳۷۴ش، ص۳۷۱-۴۲۸.</ref>