ما منا الا مقتول شهید: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتولٌ شَهِیدٌ'''، به‌معنای هيچ يک از ما نيست مگر اين كه كشته و شهيد مى‌شود، روایتی است که دلیل برای [[شهادت]] همه [[امامان شیعه|ائمه(ع)]] یا [[اهل‌بیت(ع)]] قلمداد شده است. از این روایت برای اثبات شهادت امامانی که دلایل تاریخی قابل‌اتکایی برای شهادت آنان وجود ندارد نیز استفاده شده است. محتوای این [[حدیث|روایت]] به پنج صورت مختلف و پنج طریق متفاوت از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] و [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] نقل شده است.

«ما منّا إلا مقتولٌ شهیدٌ» (هیچ یک از ما نیست مگر این که کشته و شهید است)، مضمون چند حدیث است که بر اساس آن به [[شهادت]] همه [[امامان شیعه|ائمه(ع)]] یا [[اهل‌بیت(ع)]]<ref>عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۲.</ref>، حتی آنانی که دلایل تاریخی قابل‌اتکایی برای شهادت آنان وجود ندارد، حکم شده است.<ref>امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۳؛ محسنی، صراط الحق، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۳۰۷.</ref> [[شیخ صدوق]] با اتکا به این روایت، و روایات مشابه آن، شهادت همه [[چهارده معصوم|معصومان(ع)]] را نتیجه گرفته و آن را جزء [[امامیه|اعتقادات شیعه]] قلمداد کرده و کسی که معتقد به آن نباشد را [[کفر|کافر]] و خارج از اسلام دانسته است.<ref>صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۳ق، ص۹۹.</ref>  

برخی [[مناقب‌نگاری|مناقب‌نگاران]] ائمه(ع)، مانند [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]]<ref>طبرسی، إعلام الورى، دارالکتب الاسلامیة، ص۳۶۷.</ref>، [[ابن‌شهرآشوب]]<ref>ابن‌شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ۱۴۳۱ق، ج۵، ص۱۶۵.</ref> و [[علی بن عیسی اربلی|اربلی]]<ref>اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۰.</ref> تأکید کرده‌اند که بسیاری از عالمان شیعه بر اساس این روایت به شهادت همه ائمه(ع) معتقد شده‌اند.<ref>عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۴.</ref> [[محمدباقر مجلسی|مجلسی]] یک باب از احادیث [[بحار الانوار (کتاب)|بحار الانوار]] را به این موضوع اختصاص داده که اهل‌بیت(ع) جز با شهادت از دنیا نمی‌روند<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۲۷، ص۲۰۷.</ref> و در انتهای باب تصریح می‌کند که با وجود کثرت این روایات نمی‌توان آنها را رد کرد.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۲۷، ص۲۱۶.</ref> نیز این روایات مستند نظریه شهادت [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|امام مهدی(ع)]] پس از دوران ظهور قرار گرفته‌اند.<ref>سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۲.</ref> [[سید محمدکاظم قزوینی|قزوینی]] پژوهشگر زندگانی اهل‌بیت(ع) تصریح می‌کند که هر چند هیچ دلیلی بر قتل یا مسموم شدن امام مهدی(ع) نداریم، بر اساس این روایات او به مرگ طبیعی از دنیا نخواهد رفت.<ref>قزوینی، الامام المهدی من المهد الی الظهور، ۱۴۲۷ق، ص۶۳۸-۶۳۹.</ref> با این حال، استناد به این روایات از سوی برخی عالمان و نویسندگان مورد تشکیک قرار گرفته است.<ref>امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۱۴؛ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات».</ref>  

[[پرونده:نمودار اسناد روایت ما منا الا مقتول او مسموم.jpg|بندانگشتی|نمودار اسناد روایت «ما منا الا مقتول او مسموم» به‌نقل از مقاله «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»|250x250پیکسل]]

* «مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتولٌ شَهِیدٌ»؛<ref>صدوق، من لا يحضره الفقيه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۸۵؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظين، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۲۳۳.‏</ref>

* «مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتولٌ»؛<ref>صدوق، عيون أخبار الرضا عليه السلام‏، نشر جهان، ج۲، ص۲۰۳.</ref>

* «مَا مِنَّا إِلَّا مَسْمُومٌ او مَقْتولٌ»؛<ref>خزاز رازى، كفاية الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۲۷.</ref>

* «مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتولٌ او مَسْمُومٌ»؛<ref>خزاز رازى، كفاية الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۶۲.</ref>

* مَا مِنْ نَبِیٍّ و لا وَصیٍّ إِلَّا شهیدٌ».<ref>صفار، بصائر الدرجات‏، ۱۴۱۴ق، ص۵۰۳.</ref>

[[پرونده:وضعیت اسناد روایت ما منا الا مقتول او مسموم.jpg|بندانگشتی|وضعیت اسناد روایت «ما منا الا مقتول او مسموم» به‌نقل از مقاله «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»|250x250پیکسل]]

محققان، قدیمی‌ترین منابع روایی که حدیث «ما منا الا مقتول شهید» در آن نقل شده را برخی از [[فهرست آثار شیخ صدوق|آثار شیخ صدوق]] دانسته‌اند.<ref>امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۴.</ref> صدوق این روایت را در کتاب‌های [[عیون اخبار الرضا (کتاب)|عیون اخبار الرضا]]، <ref>صدوق، عيون أخبار الرضا عليه السلام‏، نشر جهان، ج۲، ص۲۰۳.</ref> [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لا یحضره الفقیه]]<ref>صدوق، من لا يحضره الفقيه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۸۵.</ref> و [[الامالی (شیخ صدوق)|الامالی]]<ref>صدوق، الأمالی‏، ۱۳۷۶ش، ص۶۳.</ref> آورده است. پس از شیخ صدوق شاگرد او، [[علی بن محمد خزاز قمی|علی بن محمد خزاز]]، دو روایت به همین مضمون را با اسنادی متفاوت<ref>سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۴</ref> در کتاب خود، [[کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر (کتاب)|کفایة الاثر]]، <ref>خزاز رازى، كفاية الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۶۲؛ خزاز رازى، كفاية الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۲۷.</ref> نقل کرده است.<ref>امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۴.</ref> منبع سایر کتاب‌های روایی و تفسیری چون [[بحار الانوار (کتاب)|بحارالانوار]]، <ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۳۲.</ref> [[وسائل الشیعة (کتاب)|وسائل الشیعه]]، <ref>حر عاملی، وسائل الشيعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۶۸.</ref> [[تفسیر الصافی (کتاب)|تفسیر صافی]]<ref>فیض کاشانی، التفسير الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۱۳.</ref> و [[تفسیر نور الثقلین (کتاب)|تفسیر نور الثقلین]]، <ref>عروسى حويزى، تفسير نور الثقلين، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۶۵.</ref> که این روایت با صورت‌های مختلف در آنها آمده، کتاب‌های صدوق و شاگردش خزاز قلمداد شده است.<ref>امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۴-۲۰۵.</ref>

برخی محققان، پس از تحلیل [[علم رجال|رجالی]] اسناد روایت «ما منا الا مقتول شهید» به این نتیجه رسیده‌اند که از میان پنج روایت مختلفی که با پنج سند متفاوت، متن روایت را با الفاظ مختلف گزارش کرده‌اند، تنها روایت نقل‌شده از [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] در کتاب من لایحضره الفقیه و الامالی شیخ صدوق از طریق [[ابراهیم بن هاشم قمی|ابراهیم بن هاشم]] و او از [[اباصلت هروی]]، [[حدیث صحیح|صحیح]] است.<ref>امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۷-۲۰۹؛ عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۳.</ref> آنان روایت نقل‌شده از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] از طریق [[یحیی بن ابی‌القاسم اسدی|ابوبصیر]] در کتاب [[بصائر الدرجات (کتاب)|بصائر الدرجات]] صفار قمی را [[حدیث حسن|روایت حسن]] قلمداد کرده‌اند.<ref>امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۱۱-۲۱۳.</ref> سایر طرق نقل این روایت [[حدیث ضعیف|ضعیف]] قلمداد شده است.<ref>امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۸-۲۱۱؛ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۳۳۱.</ref>

از نظر بسیاری از عالمان شیعه، روایت «ما منا الا مقتول شهید»، و روایات مشابه آن، بر [[شهادت]] همه ائمه(ع)<ref>محسنی، صراط الحق، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۳۰۷.</ref> یا همه [[اهل‌بیت(ع)]]<ref>عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۲.</ref> دلالت می‌کند.<ref>طبرسی، إعلام الورى، دارالکتب الاسلامیة، ص۳۶۷؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ۱۴۳۱ق، ج۵، ص۱۶۵؛ اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۰.</ref> از نظر [[علی کورانی عاملی]]، محقق لبنانی، این روایت، در حکم یک قاعده‌، شهادت همه ائمه(ع) را اثبات می‌کند.<ref>کورانی، جواهر التاریخ، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۲۱۸.</ref> [[سید محمدکاظم قزوینی|قزوینی]] نویسنده کتاب‌های متعدد درباره زندگی امامان شیعه، ادعای شهادت یا مسموم‌شدن همه امامان از نظر حدیثی و تاریخی اثبات‌شده می‌داند و تشکیک در آن را مساوی با تشکیک در حقایق ثابت‌شده تلقی می‌کند.<ref>قزوینی، الامام المهدی من المهد الی الظهور، ۱۴۲۷ق، ص۶۳۸.</ref>

بر دلالت این روایت بر اینکه همه ائمه(ع) یا همه اهل‌بیت(ع) به [[شهادت]] رسیده‌اند اشکالاتی وارد شده است؛<ref>سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۳۳۱.</ref> از جمله، [[شیخ مفید]]، برخلاف نظر [[شیخ صدوق]]، عمومیت این [[حدیث|روایات]] را باور ندارد و معتقد است که شهادت برخی ائمه(ع) ثابت نشده است و راهی هم برای اثبات آن وجود ندارد.<ref>مفید، تصحيح اعتقادات الإمامية، ۱۴۱۴ق، ص۱۳۱-۱۳۲.</ref> همچنین، [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]] این روایت و روایات مشابه آن را برای اثبات شهادت همه ائمه(ع) یقین‌آور نمی‌داند.<ref>طبرسی، تاج الموالید، ۱۴۲۲ق، ص۱۰۶.</ref>  

[[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]]، بر خلاف شیخ مفید و طبرسی، معتقد است که این روایت و روایات مشابه آن در کنار روایات مربوط به شهادت هر یک از [[امامان شیعه|امامان(ع)]] اگر نتواند مفید یقین باشد، مفید ظنی قوی خواهد بود.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۷، ص۲۱۶.</ref> او احتمال داده است که منظور شیخ مفید رد [[تواتر]] این احادیث باشد نه رد اصل وجود چنین روایاتی.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۷، ص۲۱۶.</ref> همچنین، [[سید جعفر مرتضی عاملی]] احتمال داده که شیخ مفید این اخبار را از سر [[تقیه]] نفی کرده باشد.<ref>عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۷-۱۹۱.</ref> خدامراد سلیمیان پژوهشگر مهدویت احتمال داده است که روایت امام رضا(ع) ناظر به امامان پیش از ایشان باشد و شامل امامان پس از ایشان نشود.<ref>سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۹.</ref>

*ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، تحقیق علی اشرف، قم، المکتبة الحيدرية، ۱۴۳۱ق.

*اربلی، علی بن عیسی، كشف الغمة فی معرفة الأئمة، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنی هاشمی، ۱۳۸۱ق.

*حر عاملی، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، تحقیق مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، ۱۴۰۹ق.

*خزاز رازى، على بن محمد، كفاية الأثر فی النصّ على الأئمة الإثنی عشر، تحقیق عبداللطيف حسينى كوهكمرى، انتشارات بیدار، ۱۴۰۱ق.

*سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، تهران، بنياد فرهنگی حضرت مهدی موعود(ع)، ۱۳۸۸ش.

*صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات، قم، المؤتمر العالمی لألفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.

*صدوق، محمد بن علی، الأمالی‏، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.

*صدوق، محمد بن علی، عيون أخبار الرضا عليه السلام‏، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، بی‌تا.

*صدوق، محمد بن علی، کتاب من لا يحضره الفقيه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامى‏، ۱۴۱۳ق.

*صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم‏، تحقیق محسن بن عباسعلى كوچه‌باغى، قم، مكتبة آية‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق

*طبرسی، امین الاسلام فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، تحقیق حسن خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، بی‌تا.

*طبرسی، امین الاسلام فضل بن حسن، تاج المواليد فی مواليد الائمة و وفياتهم، بیروت، دارالقارئ، ۱۴۲۲ق.

*عاملی، جعفر مرتضی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم(ص)، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث، ۱۴۲۶ق.

*عروسى حويزى، عبدعلى بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سید هاشم رسولى محلاتى، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.

* فتال نيشابورى، محمد بن احمد، روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، ‏قم، منشورات رضی، ۱۳۷۵.

*فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، التفسير الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، مکتبة الصدر، ۱۴۱۵ق.

*کورانی، علی، جواهر التاریخ، بیروت، دار الهدى، ۱۴۲۵ق.

*مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.‏

*محسنی، محمدآصف، صراط الحق فی المعارف الإسلامية و الأصول الإعتقادية، قم، انتشارات ذوی القربی، ۱۴۲۸ق.