بهشت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''بهشت''' یا '''جنت'''، جایگاهی در جهان [[آخرت]] که بندگان درستکار و سعادتمند در آن ساکن شده و از نعمت‌های الهی برخوردار می‌شوند. محل سکونت  [[آدم (پیامبر)| حضرت آدم]] و [[حوا]]، پیش از [[هبوط]] به زمین نیز [[بهشت آدم]] خوانده شده است.  

بیش از دویست [[آیه]] در [[قرآن]] و همچنین بسیاری از روایات [[معصومان]]، درباره بهشت و ویژگی‌های آن است؛ ویژگی‌هایی مانند اندازه و گستره و مکان، تعداد بهشت‌ها، انواع نعمت‌ها، اوصاف ثبوتی و سلبی نعمت‌ها و اشیای موجود در بهشت، غرض از آفرینش، ویژگی‌های بهشتیان، صفات و کارهایی که انسان‌ها را شایسته بهشت می‌کند، محرومان از بهشت و روابط ساکنان بهشت با یکدیگر.

با آنکه اعتقاد به وجود بهشت، از آموزه‌های قطعی اسلامی است، اما درباره اینکه آیا بهشت، در هنگام وقوع آخرت خلق می‌شود یا از ابتدا خلق شده، اختلافاتی بین [[کلام|متکلمان]] مسلمان وجود دارد. علاوه بر این، جسمانی یا روحانی بودن بهشت و نعمت‌های آن نیز، از دیگر اختلافات در میان عالمان مسلمان، چه [[شیعه]] و چه [[اهل سنت|سنی]] است.

بهشت، جایگاهی در [[جهان آخرت]] که بندگان درستکار و سعادتمند در آن ساکن شده و از نعمت‌های الهی برخوردار می‌شوند.<ref>حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۶ش، ج ۱۱، ص ۱، ذیل مدخل جنت.</ref> در قرآن کریم، واژه جنت (= بهشت) در معانی متفاوتی به کار رفته‌است؛ مفسران بر اساس عبارت «جنتان» که در آیه ۴۶ سوره الرحمن آمده، و همچنین با بهره‌گیری از تفاسیر موجود در روایات اهل بیت، چهار احتمال درباره «جنتان» (دو بهشت) داده‌اند که بر اساس این آیه، به اهل اخلاص و خضوع اختصاص دارد:

از [[ابن عباس]] نقل شده که هر یک از تعبیرات جنّة المأوی، جنّة النعیم، دارالخلد یا جنّة الخلد، دارالسّلام، جنّة الفردوس، جنّة عدْن و دارالجلال، به یک بهشت خاص اشاره دارد.<ref>رجوع کنید به قرطبی، التذکرة فی احوال الموتی و امور الاخرة، ۱۴۱۰ق، ج ۲، ص ۱۷۵؛ بحرانی، معالم الزلفی فی معارف النشأه الاولی و الاخری، ۱۳۸۲ش، ج ۳، ص ۱۶۹، با این تفاوت که به جای دارالجلال، جنّه النور آورده‌است.</ref>

[[محمدباقر مجلسی]] در [[بحارالانوار]]،<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸، «باب الجنة و نعیمها»، صص ۷۱-۱۱۶.</ref> بنا به روش خود در این جامع حدیثی، ابتدا آیات مرتبط با موضوع جنّت (حدود ۲۷۵ آیه) را به ترتیب سوره‌ها، درج و تفسیر آنها را، به طور عمده از [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]]، [[فخر رازی]] و [[بیضاوی]] نقل کرده‌است.

برخی از محققان برای بهشت سه درجه و رتبه کلی قائل شده اند که عبارتند از:۱- جنّت اعمال ، که برای صاحبان عمل صالح است.۲- جنّت صفات، که برای صاحبان ملکات و صفات نیکوست. اینها مرتبه ی قبل را هم دارند.۳- جنّت ذات، که برای صاحبان ذات‌های مطهّر و پاک می‌باشد. اینها دو مرتبه‌ی قبل را دارا می‌باشند. جنّت ذات ، همان مقام فناء فی الله و لقاء الله می باشد. این بهشت را مراتبی است که اوج آن برای رسول الله (ص) و اهل بیت بزرگوارش می‌باشد؛ و مرتبه‌ی پایین آن برای برخی اولیاء الهی است. [[محی الدین عربی]] بهشت را به بهشت حسی و معنوی تقسیم کرده و بهشت معنوی را محصول فرح الهی دانسته است و بهشت محسوس را مانند جسم و بهشت معنوی را مانند روح برای آن دانسته است. <ref>محی الدین، فتوحات، الناشر

'''معانی و تعابیر مختلف بهشت در روایات'''{{سخ}}

در برخی احادیث نقل شده از معصومان، قرآن اسامی بهشت را توضیح داده‌است؛ از جمله:

#در حدیثی از [[امام باقر (ع)]] آمده‌است که قرآن از چهار جنّت عَدْن، فردوس، نعیم، و مأوی نام برده که شمار زیادی بهشت، در اطراف این چهار مورد قرار گرفته‌است.<ref>رجوع کنید به بحرانی، معالم الزلفی فی معارف النشأه الاولی و الاخری، ۱۳۸۲ش، ج ۳، ص ۸۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸، ص ۱۶۱.</ref>

#در حدیث نقل شده از [[امام صادق (ع)]]، آیه ۶۲ سوره الرحمن، دلیل وجود بهشت‌های متعدد، و همچنین تعبیر «درجات»، حاکی از تفاوت مراتب اهل بهشت دانسته شده‌است.<ref>رجوع کنید به طبرسی، ذیل رحمن: ۶۲؛ با اندکی تفاوت در مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۱۹۸.</ref>

وسعت بهشت، در آیه ۱۳۳ [[سوره آل عمران]]، به پهنای آسمان‌ها و زمین، و در آیه ۲۱ [[سوره حدید]]، به پهنایی مانند پهنای آسمان‌ها و زمین تعبیر شده است. مفسرانی مانند طبرسی، فخر رازی و طباطبایی، با تکیه بر این آیات، تصور وسعت بهشت را خارج از قلمرو فهم و ذهن انسان‌ها دانسته‌اند.<ref>رجوع کنید به طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره فصّلت، آیه ۱۲.</ref>

مخلوق بودن و همچنین خلق بهشت پیش از وقوع قیامت، از جمله موضوع‌هایی است که در احادیث معصومان به آنها اشاره شده و حتی یکی از اعتقادات شیعه معرفی شده است.<ref>ر.ک: مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸، ص ۱۴۶، و ۱۹۶-۱۹۷.</ref> از [[امام رضا(ع)]] نقل شده است که مراد از مخلوق بودن بهشت، خلق تقدیری نیست، بلکه بهشت وجود خارجی دارد و [[پیامبر(ص)]]، در [[معراج]]، بهشت واقعی را دیده است و بنابراین، نفی مخلوق بودن بهشت، به منزله دروغگو خواندن پیامبر است.<ref>ر.ک: مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج‌ ۸، ص ۱۱۹.</ref>

در برخی از احادیث، تاکید شده است که برای هر کس، جایی در بهشت و همچنین جایی در [[دوزخ]] از پیش تعیین شده و کارهای هر فرد، به تدریج، اجزای آن مکان در بهشت یا دوزخ را تکمیل می‌کند. این احادیث، مستند موجود بودن [[بهشت]] و [[جهنم]] قرار گرفته است.<ref>رجوع کنید به مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۱۲۳، ۱۲۵، ۱۴۹؛ برای این بحث، با برخی تفاوت‌ها، در منابع حدیثی اهل سنّت رجوع کنید به بیهقی، شعب الایمان، ۱۴۲۱ق، ج ۱، ص ۳۴۲ و ۳۴۶؛ قرطبی، التذکرة فی احوال الموتی و امور الاخرة، ۱۴۱۰ق، ج ۲، ص ۱۶۴-۱۶۵؛ ابن‌قیم جوزیه، حادی الارواح الی بلاد الافراح، ۱۴۰۹ق، ص۴۴-۵۱.</ref>

قرآن کریم و احادیث معصومین، بر این نکته تاکید می‌کنند که بهشت و به طور کلی عالم آخرت، جسمانی است و بر همین اساس، دنیا و آخرت، در جسمانی بودن تفاوتی با هم ندارند، و تنها در ویژگی‌های دیگر متفاوت‌اند. علامه مجلسی و سید نعمت الله جزایری، از یکی از احادیث نقل شده از امام رضا (ع)، برداشت کرده‌اند که بنابر نظر امام هشتم، احوال آخرت را باید با احوال دنیا سنجید و تاکید کرده‌اند که لازمه این گزاره، جسمانی بودن بهشت خواهد بود. امام رضا (ع) در پاسخ به یکی از [[مناظره امام رضا با عمران صابی|پرسش‌های عمران صابی]] و در مقام استدلال بر رؤیت‌ناپذیری خدا برای انسان‌ها در بهشت، گفته است که استدلال برای آنچه در بهشت اتفاق می‌افتد، فقط با آنچه در دنیاست، ممکن می‌شود. این جمله، بنابر یکی از دو توضیح [[علامه مجلسی]]<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج‌ ۱۰، ص ۳۱۶، ۳۲۷ </ref> و شاگردش [[سید نعمت الله جزایری]]،<ref>جزایری، نور البراهین، ۱۴۱۷ق، ج‌ ۲، ص ۴۷۹.</ref> متضمن این «اصل» است که احوال [[آخرت]] را باید با احوال دنیا سنجید.<ref>حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۶ش، ج ۱۱، ص ۱۱، ذیل مدخل جنت.</ref>

در استدلال به مخلوق بودن بهشت، به چند آیه از قرآن کریم استناد شده است؛ آیه پنجم [[سوره نجم]] که گزارش عروج [[پیامبر(ص)]] است، آیات ۱۳۳ [[سوره آل عمران|آل‌عمران]] و ۲۱ [[سوره حدید|حدید]] که در هر دو، تعبیر «اُعدَّت» (=آماده شده است) ذکر شده، و آیه ۱۰۰ [[سوره توبه|توبه]] که در آن واژه «اَعَدَّ» آمده<ref>همین دو تعبیر در آیه ۱۳۱ آل‌عمران و آیه ۵۷ احزاب برای دوزخ به‌کار رفته </ref> و دلالت بر موجود بودن فعلی جنّت و دوزخ دارد.<ref>جوینی، العقیدة النظامیة، ۱۴۲۴ق، ص۲۴۹-۲۵۰؛ متولی شافعی، الغنیه فی اصول الدین، ۱۴۰۶ق، ص۱۶۷-۱۶۸؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۰۹ق، ج‌ ۵، ص ۱۰۹؛ جرجانی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج ۸، ص ۳۰۱؛ سبحانی، الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل، ۱۴۱۱ق، ج‌ ۲، ص ۹۱۸-۹۱۹.</ref>

در احادیث روایت شده از [[امامان شیعه]]، موجود بودن فعلی بهشت، به صراحت ذکر شده و [[امام رضا(ع)]] در این باره به [[معراج]] [[پیامبر اکرم]] استناد کرده است. ابن حزم‌<ref>ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ۱۹۹۵م، ج ۲، ص ۳۹۲.</ref> و ابن قیم جوزیه‌<ref>ابن قیم جوزیه، حادی الارواح الی بلاد الافراح، ص ۴۴، ۴۹-۵۰، ۸۱ </ref> نیز در استدلال بر مخلوق بودن بهشت، برخی گزارش‌های معراج پیامبر اسلام را ذکر کرده‌اند.<ref>حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۶ش، ج ۱۱، ص ۱۴، ذیل مدخل جنت.</ref>

[[باطنی‌گری|باطنیه]] بر پایه روش فلسفی خود، به [[تأویل]] داده‌های قرآنی درباره جسمانی بودن بهشت و دیگر ویژگی‌های آن روی آورده و این موارد را رمزی و نمادین دانسته‌اند. [[ابوحامد محمد غزالی|غزالی]]<ref>غزالی، فضائح الباطنیه، ۱۳۸۳ق، ص۴۴-۴۶، ۴۸-۵۴، ۶۱.</ref> در نقدی صریح بر آنان، یکی از دلالت‌های التزامی این رویکرد را نسبت دادن جهل به [[پیامبر(ص)]] یا دست‌کم گونه‌ای مخالفت با صاحب شرع و در نتیجه خروج از دین دانسته است‌؛ به‌ویژه آنکه در قرآن، موارد زیادی در وصف بهشت و مجموعه عالم آخرت ذکر شده است.<ref>حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۶ش، ج ۱۱، ص ۱۱، ذیل مدخل جنت.</ref>

'''رضوان خدا'''، بر اساس روایات اسلامی، برترین نعمتِ بهشت است. بنابر حدیثی از [[امام علی(ع)]] ، پس از استقرار اهل جنّت در جایگاهشان، به آنان گفته می‌شود که بالا‌تر و ارجمند‌تر از نعمت‌هایی که ارزانی‌تان شده، خشنودی خدا از شما و محبت او به شماست. امام علی پس از بیان قول مذکور، آیه ۷۲ [[سوره توبه]] را [[تلاوت]] کرده است که بخشی از آن، چنین است: «وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللَّـهِ أَكْبَرُ»؛ یعنی خشنودی خدا بالاتر از هر چیز است.<ref>رجوع کنید به مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸، ص ۱۴۰-۱۴۱؛ نیز رجوع کنید به ابونعیم اصفهانی، صفة الجنة، ۱۴۰۶ق، ج ۲، ص ۱۳۶-۱۳۷؛ قرطبی، التذکرة فی احوال الموتی و امور الاخرة، ۱۴۱۰ق، ج ۲، ص ۱۶۶-۱۷۰.</ref> برخی مفسران علت بزرگ‌تر بودن رضوان الهی از تمام نعمت‌های بهشت را این دانسته که مبدأ جميع سعادات و منشأ تمام كرامات، رضاى الهى و قُرب رحمت سبحانى است. <ref>شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۱۴۸.</ref> بر اساس حدیثی از پیامبر اسلام (ص)،<ref>رجوع کنید به مُنذری، الترغیب و الترهیب من الحدیث الشریف، ۱۴۰۷ق، ج‌ ۴، ص ۵۰۷.</ref> کم‌بهره‌ترین افراد بهشت، کسانی هستند که به نعمت‌های بهشت توجه دارند، و برخوردارترین آنها که در پیشگاه خدا بسیار ارجمندند، هر بامداد و شامگاه به «وجه» الهی توجه دارند.<ref>حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۶ش، ج ۱۱، ص ۱۰، ذیل مدخل جنت.</ref>

در قرآن کریم و احادیث معصومان، اعمال و رفتار بسیاری ذکر شده که بندگان را به بهشت می‌رساند و در این مسئله، زن و مرد برابر ذکر شده‌اند.<ref>رجوع کنید به سوره آل عمران، آیه ۱۹۵؛ سوره نساء، آیه ۱۲۴؛ سوره غافر، آیه ۴۰.</ref> [[ایمان]]، [[تقوا]] و عمل صالح، و همچنین ویژگی‌هایی مانند اطاعت از خدا و رسول، حق‌پذیری، اخلاص، و دوری از [[شرک]]، بیش از دیگر واژه‌ها در قرآن ذکر شده و قرآن کریم، اهل بهشت را دارای چنین ویژگی‌هایی دانسته است. [[خشوع]] و [[خشیت]] و [[فروتنی]] در پیشگاه خالق، فروتنی نزد خلق، سلامت رفتار و دوری از هوا و هوس، راستی، بخشایش و گذشت، امانت‌داری، پایبندی به عهد، رسیدگی مالی به محرومان، [[انفاق]] و دوری گزیدن از کار و سخن بیهوده<ref>برای نمونه رجوع کنید به سوره مؤمنون، آیه ۱۱۱؛ سوره فرقان، آیه ۶۳ و ۷۵.</ref> و نیز دوری از تکبر، برخی دیگر از مواردی است که در قرآن ذکر شده است.<ref>سوره قصص، آیه ۸۳؛ نیز رجوع کنید به طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل همین آیه، که تباهی در زمین را نافرمانی خدا تفسیر کرده است </ref> در همین زمینه، ورود برخی افراد به بهشت، ناشدنی تلقی شده است؛ از جمله کسانی که آیات خدا را دروغ می‌شمرند و از پذیرفتن آن خودداری می‌کنند.<ref>سوره اعراف، آیه ۴۰.</ref>

در سه [[سوره]] [[قرآن]] ([[بقره]]: ۳۵؛ [[اعراف]]: ۱۹، ۲۰؛ [[سوره طه|طه]]: ۱۱۵، ۱۱۷ و ۱۲۰.) به مناسبت اشاره به آفرینش [[حضرت آدم|آدم]] و [[حوا]]، نخستین سکونت‌گاه این «زوج»، بهشت معرفی شده است. بنابر آیات قرآن، آن دو در بهشت از همه خواستنی‌ها و زندگی سراسر نعمت و فراوانی و خوشی برخوردار بوده‌اند، اما در کنار این فراوانی و رفاه، به آن دو هشدار داده شده بود که به درخت معینی نزدیک نشوند (و میوه آن را نخورند)، همچنین از خطر فریب [[شیطان]] بر حذر داشته شده بوده‌اند تا نیت انتقام‌جویانه او در راندن این دو از بهشت تحقق نیابد. طبق قرآن، فریب شیطان روی داد و آدم و همسرش با تن دادن به عصیان پروردگار و شکستن نهی خدا، اطاعت شیطان و خوردن میوه درخت ممنوعه، لغزیدند و سرانجام از بهشت خارج شدند و در زمین سکنی گزیدند، و زندگی نوع انسان، پس از این [[هبوط]]، در زمین آغاز شد.<ref>حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۶ش، ج ۱۱، ص ۲۴، ذیل مدخل جنت.</ref>

#[[علامه مجلسی]]<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۱۱، ص ۱۲۲-۱۲۳، ۱۴۳-۱۴۴.</ref> به سه قول مذکور به همراه برخی دلایل آنها اشاره کرده و احادیثی را آورده که در برخی از آنها، بهشت آدم و حوا همان بهشت موعود معرفی شده و در برخی دیگر، از باغ‌های دنیا دانسته شده است. مجلسی نتیجه گرفته است که انتخاب قطعی هر یک از این اقوال بی‌اشکال نیست، ضمن اینکه شاید این بهشت، بهشت برزخی بوده باشد.<ref>برای احادیث دیگر رجوع کنید به مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸، ص ۱۴۶، ج ۱۱، ص ۱۶۱، ۱۷۲-۱۷۶؛ برای احادیث اهل سنّت رجوع کنید به ابن قیم جوزیه، حادی الارواح الی بلاد الافراح، ۱۴۰۹ق، ص ۵۲-۷۵.</ref>

#از میان مفسران متاخر، [[محمد عبده]]<ref>رجوع کنید به رشید رضا، تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر المنار، ذیل بقره: ۳۵.</ref> بهشت آدم و حوا را زمینی دانسته و نظر محققان [[اهل سنّت]] را نیز همین معرفی کرده است.<ref>ماتریدی، تأویلات اهل السنّه، ۱۴۲۶ق، ج‌ ۱، ص ۴۲۵، ج ۴، ص ۳۷۶.</ref> اما [[علامه طباطبایی|طباطبائی]]<ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۱۳۲، ج ۸، ص ۳۹، ج ۱۴، ص ۲۱۸-۲۱۹.</ref>، بهشت آدم و حوا را در آسمان دانسته، اما بهشتی غیر از بهشت موعود و از سنخ [[برزخ|عالم برزخ]]. طباطبایی، بیان قرآن در این موضوع را (شبیه) تمثیلی از زندگی یکایک انسان‌ها پیش از آمدن به دنیا دانسته است.<ref>حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۶ش، ج ۱۱، ص ۲۴، ذیل مدخل جنت.</ref>{{یاد|وبالجملة يشبه أن تكون هذه القصة التي قصّها الله تعالى من إسكان آدم وزوجته الجنة ، ثم إهباطهما لاكل الشجرة كالمثل يمثل به ما كان الانسان فيه قبل نزوله إلى الدنيا. طباطبایی، الميزان في تفسير القرآن، منشورات اسماعيليان، ج۱، ص۱۳۲.}}

* صفة الجنّة و النار، مجموعه‌ای از احادیث [[امام باقر(ع)]] و [[امام صادق(ع)]] درباره بهشت و [[جهنم]]، نوشته سُعَید بن جَناح اَزْدی از [[اصحاب امام کاظم(ع)]] و [[امام رضا(ع)]]. این کتاب به طور کامل در [[الاختصاص (کتاب)|الاختصاص]]<ref>ص۳۴۵-۳۶۶ </ref> و به نقل از آن در بحارالانوار<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸، ص ۲۰۷-۲۲۰ </ref> نقل شده است.<ref>درباره سُعید بن جناح و کتاب او رجوع کنید به نجاشی، ش ۴۸۱، ۵۱۲؛ تستری، نور البراهین، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۸۹-۹۰.</ref><ref>حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۶ش، ج ۱۱، ص ۹، ذیل مدخل جنت.</ref>

*صفة الجنه، نوشته [[ابو نعیم اصفهانی|ابونُعیم اصفهانی]].<ref>حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۶ش، ج ۱۱، ص ۹، ذیل مدخل جنت.</ref>