آیه ولایت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آیه ولایت''' ([[سوره مائده|مائده]]: ۵۵) بیان‌گر [[ولایت]] و رهبری [[خدا]]، [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] و مؤمنانی است که در [[رکوع|رکوعِ نماز]] انفاق می‌کنند. از نظر مفسران شیعه و اهل‌سنت [[اسباب نزول|شأن نزول]] این آیه، انفاق [[امام علی علیه‌السلام|حضرت علی(ع)]] در رکوع است. بر همین اساس [[شیعه|شیعیان]] برای اثبات [[ولایت امام علی(ع)|ولایت]] و [[خلافت امام علی(ع)|جانشینی حضرت علی(ع)]] به این آیه استناد می‌کنند.

 

عالمان اهل‌سنت واژه «ولیّ» را به معنی «دوست» دانسته و استدلال شیعه به این آیه برای اثبات ولایت حضرت علی(ع) را نمی‌پذیرند. در مقابل، عالمان شیعه می‌گویند از شأن نزول و انحصار در مصداق «ولیّ»، چنین برمی‌آید که در اینجا «ولیّ» نمی‌تواند به معنای «دوستی» باشد، بلکه معنای آن ولایت و سرپرستی است.

آیه ولایت از دلایل [[شیعه]] بر اثبات [[ولایت امام علی(ع)]] و جانشینی او برای [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اسلام(ص)]] است.<ref>شیخ مفید، الافصاح فی الامامة، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ص۱۳۴؛ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۵۵۹.</ref> برخی آن را قوی‌ترین دلیل بر [[امامت]] آن حضرت برشمرده‌اند.<ref>طوسی، تلخیص الشافی، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۱۰.</ref><br> وجه استدلال چنین است که این آیه با «إِنّما» آغاز شده و طبق ادبیات عرب، وقتی جمله‌ای با «إِنّما» آغاز شود، مفهوم جمله را منحصر می‌کند؛<ref>ابن هشام، مغنی اللبیب، ۱۴۱۰ق، ج۱، ۳۹.</ref> یعنی در این آیه، [[ولایت]] منحصر شده است در خداوند، حضرت رسول(ص) و کسانی است که در [[رکوع]] انفاق می‌کنند، که بر اساس [[اسباب نزول|شأن نزول]]، مصداق آن امام علی(ع) بوده است.<ref>شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۰۰؛ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۹-۲۳۹.</ref> در روایتی [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] در پاسخ به سوالی درباره [[واجب]] بودن اطاعت از اوصیاء به این آیه و [[آیه اولی‌الامر|آیه اولی‌اَلامر]] استشهاد کرده است. [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] در توجیه حدیث و نسبت دادن آیه نازل شده در شأن امام علی(ع) به تمام [[امامان شیعه|امامان]] گفته است که آنان اهل یک بیت و یک خانه‌اند و امرشان یکی است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق۷ ج۶، ص۲۰.   

مفسران شیعه، سبب نزول این آیه انفاق [[امام علی علیه‌السلام|حضرت علی(ع)]] به [[فقیر]] در حال [[نماز]] می‌دانند.<ref>رحیمی اصفهانی، ولایت و رهبری، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۱۹-۱۲۱. برای مثال رجوع کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۳۲۴؛ طوسی، التبیان، بیروت، ج۳، ص۵۵۸ـ۵۵۹. فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۴۴. حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۶۴۳. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۶، ص۸.</ref> بنابر آنچه در روایات نقل شده است، روزی فقیری وارد [[مسجدالنبی|مسجد پیامبر(ص)]] شد و تقاضای کمک کرد، ولی کسی چیزی به او نداد. او دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا! شاهد باش که من در مسجد رسول تو تقاضای کمک کردم، ولی کسی به من چیزی نداد». در همین حال، حضرت علی(ع) که در حال [[رکوع]] بود، به [[انگشتر|انگشتری]] که در دستش بود اشاره کرد. فقیر نزدیک آمد و انگشتر را از دست او بیرون آورد و این آیه نازل شد.<ref>شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۰۰؛ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۹-۲۳۹. این واقعه با اندکی تفاوت در این منابع نیز آمده است: قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۷۰؛ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۲۷، ح۱۳۷.</ref> [[شیخ مفید]] تاریخ این ماجرا و نزول آیه ولایت را [[۲۴ ذی‌الحجه]] دانسته است.<ref>شیخ مفید، مسار الشیعه، ۱۴۱۴ق، ص۴۱.</ref>

 

به گفته [[قاضی ایجی]] از عالمان اهل‌سنت مفسران بر نزول این آیه در‌ شأن حضرت علی(ع) [[اجماع]] دارند.<ref>ایجی، المواقف، عالم الکتب، ص۴۰۵.</ref> همچنین [[میر سید شریف جرجانی]]،<ref>ایجی، المواقف، عالم الکتب، ص۴۰۵.</ref> [[سعدالدین تفتازانی]]<ref>تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۲۶۹.</ref> و علامه حلی در [[کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (کتاب)|شرح تجرید]]<ref>علامه حلی، کشف المراد، ۱۳۸۲ش، ص۱۹۱.</ref> این اجماع را تأیید کرده‌اند. در کتاب [[المسترشد فی الامامة (کتاب)|المسترشد فی الامامه]] امده است که امام علی(ع) در روز [[شورای شش‌نفره|شورا]] از حاضران اقرار گرفت که این آیه در شأن او نازل شده است.<ref>طبری، المسترشد فی الامامه، ۱۴۱۵ق، ص۳۵۳.</ref> برخی تفاسیر اهل‌سنت درباره اینکه این آیه در شأن چه کسی نازل شده است، چهار نظر را بیان نمودند: ۱. در شأن امام علی، ۲. در شأن [[عبادة بن صامت]]، ۳. در شأن [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]]، ۴. در شأن تمام [[مسلمان|مسلمانان]].<ref>ابن‌الجوزی، زاد المسیر، دارالکتاب العربی، ج۱، ص۵۶۱.</ref>

این شأن نزول، علاوه بر [[اهل‌بیت(ع)|اهل‌بیت پیامبر]]<ref>امام علی، امام حسین، امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام هادی علیهم السلام (طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۶، ص۲۵، ذیل آیه ۵۵ مائده)؛.</ref> همچون امام باقر(ع)<ref>.</ref> و امام صادق(ع)،<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۸۸ـ۲۸۹.</ref> راویانی از میان [[صحابه]] و [[تابعین|تابعان]] نیز دارد. گروهی از اصحاب پیامبر(ص)، این شأن نزول را نقل کرده‌اند؛ از جمله [[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]]،<ref>حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۳۲.</ref> ابورافع مدنی،<ref>طبرانی، المعجم الکبیر، دار احیاء التراث، ج۱، ص۳۲۰-۳۲۱.</ref> [[عمار یاسر]]،<ref>سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۱۰۶.</ref> [[ابوذر غفاری]]،<ref>ابن‌تیمیه، تفسیر الکبیر، ۱۴۰۸ق، ج۱۲، ص۲۶.</ref> [[انس بن مالک|اَنَس بن مالک]]<ref>حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۲۵.</ref> و [[مقداد بن عمرو|مقداد بن اسود]].<ref>حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۲۸.</ref> از [[تابعین|تابعان]] نیز [[سلمة بن کهیل|سَلَمة بن کُهَیل]]،<ref>سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۱۰۵.</ref> [[عتبة بن ابی‌حکیم|عَتَبة بن ابی‌حکیم]]،<ref>ابن‌ابی‌حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۱۶۲.</ref> [[سدّی|سُدّی]]<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۲۰ق، ج۱۰، ص۴۲۵.</ref> و مجاهد<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۲۰ق، ج۱۰، ص۴۲۶؛ جصاص، احکام القران، المکتبة التجاریة، ج۲، ص۶۲۵.</ref> به نقل این حادثه پرداخته‌اند.

[[ابن شعبه حرانی|ابن‌شعبه حرّانی]] در کتاب [[تحف العقول (کتاب)|تحف‌العقول]] احادیث شأن نزول آیه ولایت [[حدیث صحیح|احادیث صحیح]] و جزو روایاتی دانسته که علما بر آنها [[اجماع]] دارند.<ref>حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۴۵۹.</ref> [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] در [[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|تفسیر المیزان]]، درباره اعتبار این احادیث می‌نویسد: اگر این همه روایت درباره شأن نزول این آیه، نادیده گرفته شود، باید به طور کلی از [[تفسیر قرآن]] چشم پوشید؛ چراکه وقتی به این همه روایت اطمینان نکنیم، چگونه می‌توانیم به یک یا دو روایتی که در تفسیر دیگر آیات قرآن نقل شده، اطمینان نماییم.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۶، ص۸.</ref> وی این روایات را موافق [[قرآن]] دانسته<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۶، ص۲۰.</ref> و می‌گوید بزرگان تفسیر و حدیث این احادیث را نقل کرده‌اند و با آنها مخالفت نکرده‌اند و برخی -همچون [[ابن‌تیمیه حرانی|ابن‌تیمیه]]- که مخالفت کرده‌اند، عناد و دشمنی را به انتها رسانده‌اند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۶، ص۲۵.</ref> عده‌ای از محدّثان اهل سنّت که در دوره‌های مختلف، این روایت را نقل نموده‌اند، عبارتند از:

[[آلوسی]] می‌گوید: «بیشتر اهل حدیث قائل‌اند که این آیه در‌ شأن [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] نازل شده است»<ref>آلوسی، روح المعانی، دارالکتب العلمیة، ج۳، ص۳۳۵.</ref> و همگی به نوعی اعتبار این حدیث را پذیرفته‌اند. با این حال [[ابن‌تیمیه حرانی|ابن‌تیمیه]]،<ref>ابن‌تیمیه، منهاج السنه، ج۷، ص۹-۷.</ref> [[ابن‌کثیر]]<ref>ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، دار الکتب العلمیة، ج۳، ص۱۲۵-۱۲۷.</ref> و [[فخر رازی]]<ref>فخر رازی، تفسیر الفخر الرازی، ۱۴۲۰ق، ج۱۲، ص۳۸۳-۳۸۵.</ref> حدیث مربوط به این آیه را ضعیف شمرده‌اند.

== تفاوت شیعه و سنی در معنای ولیّ ==

بسیاری از علمای [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] نزول این آیه را در شأن [[امام علی علیه‌السلام|حضرت علی(ع)]] می‌دانند. اما از نظر آنان واژه ولی به معنا دوستی و نصرت است نه سرپرست ازاین‌رو استدلال شیعه به این آیه برای اثبات [[ولایت امام علی(ع)|ولایت حضرت علی(ع)]] را نمی‌پذیرند.<ref>ایجی، شرح المواقف، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۳۶۰؛ مظفر، دلائل الصدق، ۱۳۹۶ق، ج۲، ص۷۴؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۰۹، ج۵، ص۲۷۰؛ بیضاوی، تفسیر البیضاوی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۳۵؛ زمخشری، الکشاف، قم، ج۱، ص۶۴۲؛ قوشجی، شرح التجرید، قم، ص۳۶۸ به نقل از عبداللهی، ناجی، نگرشی تحلیلی بر مفهوم ولایت در تصوف و عرفان اسلامی، ۱۳۹۵ش، ص۷۸.</ref> اما علمای شیعه کلمه «ولیّ» را به‌معنای «سرپرست» و «صاحب اختیار» می‌دانند.<ref>رحیمی اصفهانی، ولایت و رهبری، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۱۹-۱۲۱؛ فیومی، المصباح المنیر، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۶۷۲.</ref> [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]] از مفسران قرآن می‌گوید: دوستی مخصوص كسانى كه در حال [[رکوع|ركوع]]، [[زکات]] می‌دهند نیست، بلكه حكمی عمومى است و همه مسلمانان بايد يكديگر را دوست داشته و يارى كنند. در حالی که مطابق شأن نزول، مصداق «ولیّ» در این آیه حضرت علی است؛ پس «ولیّ» در آیه به‌معنای ولایت و سرپرستی است، به‌خصوص اينكه اين ولايت در رديف ولايت [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] و [[خدا]] قرار گرفته است.<ref>مکارم، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴، ج۴، ص۴۲۳.</ref> و پیامبر(ص) نیز در موارد متعددی بر ولایت حضرت علی تصریح نموده است.<ref>مکارم شیرازی، آیات ولایت در قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۵.</ref>

{{ستون|۲}}* [[ولایت امام علی(ع)]]

* [[آیه اولی‌الامر]]