رجاء بن ابی‌ضحاک
رجاء بن ابی‌ضحاک مأمور همراهی امام رضا(ع) از مدینه به مرو بود. همراهی و عملکرد وی بازتاب فراوانی در منابع متقدم داشته است. وی در طول سفر، رفتار امام را زیر نظر داشته و گزارش‌هایی را در این زمینه به مأمون داده است. وی از دولت‌مردان عباسی است که در زمان حکومت خلفایی چون مأمون عباسی، معتصم و واثق مسئولیت‌هایی چون دیوان خراج را عهده‌دار بود.
| رجاء بن ابی ضحاک | |
|---|---|
| زادروز | نامعلوم |
| درگذشت | ۲۲۶ق |
| شناخته‌شده برای | مسلمانان |
| نقش‌های برجسته | همراهی امام رضا(ع) از مدینه به مرو. |
| دین | مسلمان |
| منصب | مسئول دیوان خراج |
| خویشاوندان | فضل بن سهل (پسرعمو یا خواهرزاده) |
محتویات
معرفی اجمالی
رجاء بن ابی‌ضحاک از دولت‌مردان عباسی است که در زمان مأمون و سپس در عهد معتصم و واثق مسئولیت‌هایی را عهده‌دار بوده است. رجاء از اهالی جرجریا [یادداشت ۱] بود [۲] و با فضل بن سهل وزیر مأمون خویشاوند بوده است.[۳] در برخی منابع او را پسرعمو[۴] یا خواهرزاده فضل[۵] دانسته‌اند.
از تاریخ تولد رجاء بن ابی‌ضحاک اطلاعاتی در دست نیست؛ اما تاریخ مرگ وی را سال ۲۲۶ق ذکر کرده‌اند.[۶] بدین‌سان که پس از اختلافات و مشاجره‌هایی که با علی بن اسحاق مسئول تدارکات لشکر دمشق پیدا کرد، به دست وی به قتل رسید.[۷] بعدها پسرش حسن به مسئولیت‌هایی در حکومت عباسی رسید.[۸]
مأمور همراهی امام رضا(ع) از مدینه تا مرو
آن‌چه سبب شهرت رجاء در تاریخ اسلام گردیده است، به همراهی او با امام رضا(ع) در سفر به مرو باز می‌گردد. وی که با برخی طالبیان چون محمد بن جعفر ملقب به دیباج درگیری‌هایی نیز داشته است،[۹] از سوی مأمون مأمور شد تا امام رضا(ع) را در سفر به مرو همراهی کند. این مطلب در آثار تاریخی[۱۰] فرقه‌نگاری[۱۱] و حدیثی[۱۲] ذکر گردیده است.
وی در طول سفر، رفتارهای امام را زیر نظر گرفته و گزارش مفصلی را در این زمینه به مأمون ارائه داده است؛ چنان‌که گزارش وی از عبادت امام در سفر[۱۳] در منابع شیعی[۱۴] و بالاخص منابع فقهی[۱۵] انعکاس یافته است؛ همچنان‌که در برخی مناطق که کراماتی از امام صادر شده است، تلاش می‌کند که امام و همراهان او را از منطقه به سرعت حرکت دهد.[۱۶]
گزارشی در دست است که برخی یاران امام در میانه سفر تصمیم به ترور رجاء می‌گیرند که جملات امام در منع از این کار[۱۷] سبب شده است برخی رجاء را شخصیت مثبتی قلمداد کنند.[۱۸] در برخی گزارش‌ها او مأمور شد تا طالبیان دیگری را نیز همراه با امام از مدینه به مرو ببرد.[۱۹]
پاره‌ای از منابع، مأمور همراهی امام را عیسی بن یزید جلودی دانسته‌اند[۲۰] و برخی برای جمع کردن این دو گزارش، چنین آورده‌اند که مأمور همراه امام از مدینه تا فارس جلودی بود و از فارس تا مرو، رجاء مسئولیت همراهی امام را به عهده گرفت.[۲۱]
مسئولیت‌ها پس از شهادت امام رضا(ع)
رجاء بن ابی‌ضحاک پس از ولایتعهدی و در زمان خروج مأمون از خراسان جانشین او شد[۲۲] و سپس در دوره‌ای به ولایت جرجان رسید.[۲۳] وی در مقطعی از خلافت مأمون مسئولیت دیوان خراج را بر عهده داشت[۲۴] و در عهد معتصم دایره اختیارات او به دیوان خراج دمشق محدود شد.[۲۵] وی در دوران حکومت واثق نیز مسئولیت خراج لشکریان دمشق را به عهده داشت.[۲۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۱۲۳؛ قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، ۱۳۷۳ش، ص۳۵۱.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۴۸، ۴۵۲.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۵۴۰.
- ↑ ابن رسته، الأعلاق النفیسة، ۱۸۹۲م، ص۳۰۷.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۹، ص۱۱۱.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۹، ص۱۱۱؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲–۱۲۴؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۳، ص۸۴-۹۰؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۲، ص۹-۱۱.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۵۳۹–۵۴۰.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۴۸؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۸،ص:۵۴۴؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۴۴۰؛ قمی، تاریخ قم، ۱۳۶۱ش، ص۱۹۹، ۲۲۸؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۱۴۱؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۲۷ق، ج ۷، ص۱۰۵.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعة، ۱۴۰۴ق، ص۸۷؛ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۰ش، ص۹۵.
- ↑ ابن بابویه، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۴۷، ۱۶۵، ۱۸۰، ۲۰۵؛ ابن حمزه طوسی، الثاقب فی المناقب، ۱۴۱۹ق، ص۴۸۸.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۱۳۸.
- ↑ ابن بابویه، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۸۰-۱۸۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۵۵-۵۶.
- ↑ ابن حمزه طوسی، الثاقب فی المناقب، ۱۴۱۹ق، ص۴۸۸–۴۸۹؛ قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۶۱-۶۶۲.
- ↑ ابن بابویه، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۰۵-۲۰۶.
- ↑ همان، پاورقی ش ۲
- ↑ بسوی، المعرفةوالتاریخ، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۹۱؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۸،ص۵۴۰.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، ص۴۵۴؛ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۵۹؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۲۲۴.
- ↑ قاضی نعمان، شرح الأخبار، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۳۹-۳۴۰.
- ↑ ابن رسته، الأعلاق النفیسة، ۱۸۹۲م، ص۳۰۷؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲،ص ۴۵۲–۴۵۳.
- ↑ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۱۳.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۹،ص:۱۱۱؛ ابن عساکر تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۱۲۲؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۱۱ق، ج۱۴، ص۱۰۴.
منابع
- ابن بابویه قمی، محمد بن علی بن حسین، عیون أخبار الرضا(ع)، تهران، انتشارات جهان، ۱۳۷۸ق.
- ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، تحقیق نبیل رضا علوان، قم، انصاریان، ۱۴۱۹ق.
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- ابن رسته، احمد بن عمر، الأعلاق النفیسة، بیروت، دار صادر، ۱۸۹۲م.
- ابن عساکر، غلی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تهران، مرکز انتشارات علمی فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۰ش.
- اصفهانی، ابو الفرج علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
- بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، تحقیق اکرم ضیاء العمری، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ دوم، ۱۴۰۱ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل‌البیت، ۱۴۰۹ق.
- حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵م.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۲۷ق.
- صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق هلموت ریتر، بیروت، دارالنشر، ۱۴۱۱ق.
- طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، انتشارات رضی، ۱۳۷۵ش.
- قاضی نعمان، نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار(ع)، تحقیق محمدحسین حسینی جلالی، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۹ق.
- قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۳ش.
- قطب‌الدین راوندی، سعید بن هبة‌الله، الخرائج و الجرائح، تحقیق مؤسسة الإمام المهدی(عج)، قم، مؤسسه امام مهدی(عج)، ۱۴۰۹ق.
- قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن، تحقیق سید جلال‌الدین تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
- مسعودی، أبوالحسن علی بن الحسین بن علی، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعة، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.