کاربر:Golpoor/مقالات
دولت موقت ایران یا دولت انتقالی، نخستین دولت ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی است. مهدی بازرگان از رهبران نهضت آزادی به پیشنهاد شورای انقلاب اسلامی و تأیید امام خمینی، نخست وزیر دولت موقت گردید. دلیل انتخاب بازرگان سوابق سیاسی، مذهبی و مورد اعتماد بودنش در میان گروه‌های مختلف بیان شده است؛ چنانکه او و یارانش تنها چهره‌هایی از ملی‌گرایان و لیبرال‌ها بودند که رویکردی مذهبی داشتند.
وظیفه دولت موقت فراهم کردن همه‌پرسی برای تغییر نظام سیاسی، مقدمات تصویب قانون اساسی و انتخابات مجلس شورای ملت بود. بازرگان با توجه به روابط حزبی خود، اغلب اعضای کابینه خود را از ملی گرایان و نهضت آزادی انتخاب کرد. دولت موقت سیاست گام به گام و دوری از تنش را دنبال و از اقدامات انقلابی پرهیز می‌کرد.
سیاست خارجی دولت بر اساس اصل عدم تعهد و حفظ مناسبات با سایر کشورها از جمله آمریکا بود و با ارکان دیگر نظام اسلامی در صدور انقلاب اسلامی و شعار نه شرقی نه غربی و مبارزه با دو قدرت بزرگ جهانی اختلاف‌نظر داشت. برداشتن پایگاه‌های آمریکا و سایر کشورها از ایران، عضویت در جنبش عدم تعهد، به‌رسمیت شناختن جنبش آزادی‌بخش فلسطین، قطع رابطه با اسرائیل و حکومت تبعیض‌نژادی آفریقای جنوبی از جمله مهمترین اقدامات دولت موقت در عرصه سیاست خارجی دانسته شده است.
بازرگان و اعضای کابینه پس از اشغال سفارت آمریکا توسط جوانان انقلابی، استعفا کردند و دولت موقت پس از ۹ ماه فعالیت به کار خود پایان داد. بازرگان دلیل استعفای خود را حمله انقلابیون به سفارت آمریکا ندانسته است.
عدم برگزاری انتخابات و تدوین قانون اساسی، شکل‌گیری برخی نهادهای انقلابی و مشخص نبودن محدوه وظایف آنها، فعالیت‌های گروه‌های سیاسی مخالف نظام اسلامی، اختلافات نظری با ارکان دیگر قدرت در روش اداره کشور و درخواست خودمختاری برخی از اقلیت‌های کشور از جمله مشکلات دولت موقت دانسته شده است.
برخی کارنامه دولت را با توجه به اوضاع خاص پس از انقلاب، قابل قبول دانسته و عده‌ای دیگر در کنار اشاره به علل ناکامی دولت به نقد دولت موقت پرداخته‌اند. توجه نکردن به فضای انقلابی حاکم بر جامعه، عدم هماهنگی با مبانی دینی و انقلابی، ناهمگونی اعضای کابینه دولت موقت، اختلاف نظر با رهبر انقلاب، شورای انقلاب اسلامی و نهادهای موازی قدرت در مسائل مختلف سیاسی و مدیریتی از جمله نقدهایی است که به دولت موقت شده است.
معرفی اجمالی
دولت موقت اولین دولت ایران پس از سرنگونی حکومت پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی بود. مدت زمان آن حدود ۹ ماه بود که با نخست‌وزیری مهدی بازرگان شروع و با اشغال سفارت آمریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام و استعفای بازرگان و دولت او به پایان رسید.[۱]
در دوران شکل‌گیری انقلاب اسلامی، بازرگان و نهضت آزادی با پذیرش رهبری امام خمینی، در کنار روحانیت قرار گرفت و توانست هدایت دولت موقت را به دست آورَد؛ اما تفکر و اندیشه‌های آنها با شرایط انقلابی آن روز سازگار نبود و نتوانستند در عرصه سیاسی دوام بیاورند.[۲]
مهدی بازرگان به پیشنهاد شورای انقلاب اسلامی و پذیرش آن توسط امام خمینی در ۱۵ بهمن ۱۳۵۷ش، مأمور تشکیل دولت موقت شد[۳] و با استقرار دولت موقت، احزاب طبقه متوسط و لیبرال، قدرت سیاسی کشور را به دست گرفتند.[۴] دولت موقت مسئولیت اجرایی کشور را تا فراهم شدن شرایط برای انتقال قدرت در فضای پر تنش اولیه انقلابی برعهده داشت.[۵]
وظیفه دولت انتقالی با توجه به متن حکم رهبر انقلاب، مدیریت و اداره امور کشور و انتقال از نظام شاهنشاهی به نظام جمهوری اسلامی، برگزاری همه‌پرسی برای تغییر نظام سیاسی و انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی برای تصویب قانون اساسی، انتخابات مجلس شورای ملت[۶] و در نهایت واگذاری قدرت به رئیس جمهور آینده بود.[۷]
این دولت از نظر قدرت سیاسی پس از رهبری و شورای انقلاب قرار داشت.[۸] سیاست‌های دولت موقت بر پایه اصلاحات و اقدامات گام به گام و بلندمدت بود و در برخی از موارد با نظر رهبر انقلاب و شورای انقلاب مغایرت داشت.[۹]
استقرار و شکل‌گیری دولت موقت
مهندس بازرگان پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش و فرار شاپور بختیار از ایران، در کاخ نخست‌وزیری مستقر شد و اعضای کابینه خود را معرفی کرد.
وی با ملاک قرار دادن سابقه مبارزاتی، تخصص و حسن شهرت افراد که عمدتا از نیروهای لیبرال و چپ مذهبی و با سابقه تحصیلات عالی در غرب بودند، اعضای کابینه خود را مشخص کرد.[۱۰]
بازرگان که از رهبران حزب نهضت آزادی بود[۱۱] بدون توجه به تأکید رهبر انقلاب مبنی بر عدم در نظر گرفتن روابط حزبی و وابستگی به گروهی خاص، اعضای کابینه خود را از میان ملی‌گرایان و اعضای نهضت آزادی برگزید که پنجاه درصد کابینه از نهضت آزادی و سی و سه درصد از جبهه ملی بودند که این امر نیروهای مذهبی و مردم انقلابی را دچار تردید و اضطراب کرد؛ چنانکه در میان آنها افرادی بودند که مخالف تشکیل حکومت اسلامی و حاکمیت روحانیت بودند.[۱۲]
علل انتخاب بازرگان برای تشکیل دولت موقت
برخی علل انتخاب بازرگان به نخست‌وزیری را شخصیت او به‌عنوان فردی مبارز و روشنفکر نزد اقشار مختلف مردم، سوابق مذهبی و سیاسی و شهرت او در میان روشنفکران،[۱۳] تبعیت او از رهبری سیاسی امام خمینی[۱۴] و ارتباطش با شاپور بختیار و انتقال قدرت آسان[۱۵] و همچنین مورد اعتماد بودن او در میان ملی‌گرایان و علما دانسته‌اند.[۱۶] هرچند ادعا شده است که اشخاصی چون آیت الله طالقانی با نخست وزیری بازرگان مخالف بودند.[۱۷]
عدم شناخت نیروهای جوان انقلابی برای اداره کشور و عدم تمایل رهبر انقلاب به گرفتن مسئولیت‌های دولتی توسط روحانیون،[۱۸] نقش داشتن گروه‌ها و گرایش‌های مختلف از جمله مذهبیون افراطی، مارکسیست‌ها و کمونیست‌ها، در پیروزی انقلاب و لزوم توافق میان آنها[۱۹] و درنهایت انتخاب شخص مورد قبول جناح‌های مختلف سبب شد مهندس بازرگان نامزد تشکیل دولت موقت شود؛ زیرا او و یارانش تنها چهره‌هایی از ملی‌گرایان و لیبرال‌ها بودند که جنبه مذهبی داشتند[۲۰] و می‌توانستند به تداوم ارتباط و همکاری این گروه‌ها و احزاب متعدد و نیز ایجاد وحدت بین این گروه‌ها و گرایش‌های مختلف انقلاب کمک کنند.[۲۱]
اقدامات دولت
دولت موقت برگزاری همه‌پرسی برای نظام جایگزین سلطنت را در دستور کار قرار داد و جمهوری دموکراتیک اسلامی را پیشنهاد نمود. امام خمینی با این پیشنهاد مخالفت کرد و نظام جمهوری اسلامی را برای همه‌پرسی معین نمود.[۲۲] همه‌پرسی در ۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸ش صورت گرفت و نظام جمهوری اسلامی با آرای بیش از ۹۸ درصد تثبیت گردید.[۲۳]
گام بعدی دولت موقت برگزاری انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی بود که سرانجام در ۲۹ تیر ماه ۱۳۵۸ش انتخابات برگزار و مجلس در ۲۸ مرداد افتتاح شد.[۲۴] اما قبل از تصویب نهایی قانون اساسی و اتمام کار مجلس خبرگان دولت موقت استعفا کرد.[۲۵]
برخی دیگر از اقدامات مهم اجتماعی دولت موقت عبارتند از
- محدود سازی و اصلاح دولت[۲۶]
- برقراری تولید و صادرات نفت.
- راه‌اندازی دوباره بسیاری از کارخانه‌ها و صنایع تعطیل شده.
- افزایش صادرات غیرنفتی و ارائة طرح وام شرافت برای جوانان بیکار.[۲۷]
- بازنشستگی امرای ارتش، ژاندارمری و شهربانی و انحلال ساواک.
- آزادی مطبوعات، اجتماعات و احزاب.
- ایجاد سازمان بازرسی کشور.
- ملی کردن صنایع بزرگ وابسته، بانک‌ها و زمین‌های موات شهری.
- معاف کردن خانواده‌های کم در آمد از مالیات و عوارض نوسازی.
- لغو نظام وظیفه زنان و کاهش مدت سربازی.
- تأسیس صندوق ملی ترمیم خسارات دوران انقلاب و اختصاص یک روز از درآمد نفت برای عمران هر یک از استان‌ها.[۲۸]
سیاست خارجی
سیاست خارجی دولت موقت به‌عنوان دوران حاکمیتِ گفتمانِ مصلحت‌محور یا واقع‌گرا[۲۹] یکی از مهمترین[۳۰] و چالش برانگیزترین مقاطع در تاریخ معاصر ایران دانسته شده و سبب بحث و جدل‌های بسیاری بین نیروهای انقلاب، شورای انقلاب و کمیته‌های انقلابی شد.[۳۱]
مهندس بازرگان سیاست خارجی دولت را بر پایه اصل عدم تعهد[۳۲] و همزیستی مسالمت‌آمیز و حفظ مناسبات دوستانه با سایر کشورها از جمله آمریکا و بر اساس احترام و منافع و مصالح دوجانبه قرار داد و نفی هرگونه سلطه و وابستگی به شرق و غرب و اصل بی‌طرفی در منازعات بین‌المللی را از اصول و مبانی سیاست خارجی خود معرفی کرد.[۳۳]
دولت موقت با دیگر ارکان نظام اسلامی در بخشی از سیاست خارجی از جمله صدور انقلاب اسلامی و شعار نه شرقی، نه غربی و مبارزه با دو قدرت بزرگ جهانی اختلاف‌نظر داشت و سیاست گام‌به‌گام و دوری از تنش را دنبال می‌کرد.[۳۴] برخی از محققان معتقدند عدم وجود تعریفی جامع از شعار نه شرقی نه غربی و فقدان اجماع در معنای آن در بین گروه‌های سیاسی، سبب تفسیرها و برداشت‌های مختلف شد و انتظارات گوناگونی را از دولت ایجاد کرد و به عبارتی دیگر نوع برداشت دولت بازرگان از مفهوم این شعار با سایر نیروهای سیاسی فعال متفاوت بود.[۳۵]
لغو قرارداد کاپیتولاسیون، برچیدن پایگاه‌های آمریکا و سایر کشورها از ایران، لغو قراردادهای خرید هواپیماهای آواکس امریکایی و تانک‌های چیفتن انگلیسی، عضویت در جنبش عدم تعهد، به‌رسمیت شناختن سازمان آزادی‌بخش فلسطین و ایجاد سفارت فلسطین در تهران، قطع رابطه با رژیم اشغال‌گر اسرائیل و حکومت تبعیض نژادی آفریقای جنوبی، حمایت از جنبش‌های آزادی‌بخش به‌ویژه جنبش‌های اسلامی در آسیا و آفریقا از جمله مهمترین اقدامات دولت موقت در عرصه سیاست خارجی محسوب شده است.[۳۶]
استعفای دولت موقت
دولت موقت سیاست حفظ مناسبات با آمریکا را ادامه داد و حتی در سفری که به مناسبت جشن استقلال الجزایر به آن کشور رفته بود با یکی از مقامات بلندپایه آمریکا ملاقات و گفتگو کرد. در پی این مذاکرات جوانان انقلابی در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ش به سفارت آمریکا حمله کرده و آن را اشغال کردند. این موضوع سبب استعفای بازرگان و اعضای کابنیه وی شد. در ابتدا امام خمینی با استعفای او موافقت نکرد؛ اما با رسانه‌ای شدن استعفا توسط بازرگان، امام با استعفای او موافقت نمود و از زحمات طاقت فرسای وی تقدیر کرد.[۳۷] بدین ترتیب دولت موقت پس از نه ماه فعالیت به کار خود پایان داد.[۳۸] بازرگان استعفای خود را به خاطر حمله به سفارت ندانسته و معتقد بود که از قبل در حال برنامه‌ریزی برای استعفا بوده که فراهم شدن آن همزمان با اشغال سفارت شده است.[۳۹]
مشکلات و چالش‌های دولت موقت
به باور برخی از محققان دولت موقت کار خود را در اوضاع نامناسب همراه با مشکلات متعددی آغاز کرد؛ چنانکه عدم برگزاری انتخابات و تدوین قانون اساسی و مشخص نبودن محدوه وظایف بسیاری از ارگان‌ها، اقدامات گروه‌های چپ افراطی تا راست‌های رادیکال،[۴۰] فعالیت‌های گروه‌های سیاسی مخالف نظام اسلامی، شکل‌گیری برخی نهادهای انقلابی و مشکلات ناشی از هرج و مرج و آشفتگی‌های پس از انقلاب، اختلافات نظری با رهبری و شورای انقلاب در روش اداره کشور و درخواست خودمختاری برخی از اقلیت‌های کشور از جمله موانع جدی برای پیشبرد اهداف دولت دانسته شده است.[۴۱]
عده‌ای با مقایسه دو گفتمان رایج اسلام سیاسی لیبرال با اسلام سیاسی فقاهتی در آن زمان، معتقدند که اختلافات میان این دو گفتمان، سبب منازعه سیاسی در کشور شد و خود را در همه پرسی تعیین نظام، برخورد با بازماندگان رژیم پهلوی، نقش ولایت فقیه در قانون اساسی و تعارض جایگاه نهادهای انقلابی با نهادهای دولتی نشان داد؛ چنانکه تصور اکثریت انقلابی مبنی بر قبضه شدن قدرت در دست اسلام لیبرال و تلقی سازش با آمریکا به گسترش این اختلافات دامن زد. از طرف دیگر پایگاه اجتماعی اسلام فقاهتی بسیار گسترده‌تر از اسلام لیبرال بود و اقدامات تند و انقلابی زمام امور را از دست دولت که کاملا محافظه‌کارانه عمل می‌کرد، خارج کرد.[۴۲]
برخی دیگر از محققان مشکلات و چالش‌های دولت موقت را در دو بخش مشکلات و چالش‌های ساختاری و مشکلات و چالش‌های داخلی دسته بندی کرده‌اند. قواعد نظام بین‌الملل و محذورات آن، منطق ژئوپلتیک و الزامات آن، فشارهای بین‌المللی در زمینه حقوق‌بشر و اوضاع نابسمان کشور از چالش‌های ساختاری[۴۳] و تضاد ریشه‌دار سیاست خارجی دولت، تصفیه کادر دیپلماتیک و اختلافات درونی وزارت خارجه و تعداد مراکز تصمیم‌گیری از چالش‌های داخلی دولت موقت دانسته شده است.[۴۴]
طرفداران و منتقدان دولت موقت
برخی از موافقان معتقدند با توجه به شرایط نابسامان کشور، دولت موقت کارنامه قابل قبولی از خود به‌جای گذاشته است.[۴۵] چنانکه اشکال اساسی این برهه از تاریخ انقلاب در عدم انسجام، هرج و مرج و مشخص نبودن چیدمان سیاسی کشور بوده است و حضور دیدگاه‌های لیبرالی، ملی-مذهبی و یا دولت‌هایی با رویکرد چپ در اوایل انقلاب اسلامی به نظر امری طبیعی بوده و نباید به نوع عملکرد این دولت‌ها که نشأت گرفته از نوع نگاه آنها به حاکمیت و سیاست داخلی و خارجی بوده است، ایراد جدی وارد نمود.[۴۶] اما عده‌ای دیگر با بررسی عملکرد دولت موقت در زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی علاوه بر نقد به بررسی علل ناکامی آن پرداخته‌اند.
برخی از نقدها و علل عدم موفقیت دولت موقت از قرار زیر دانسته شده است:
- عدم اعتقاد و توجه به فضای انقلابی حاکم بر جامعه و حفظ ساختارهای دوران پهلوی.[۴۷]
- عدم هماهنگی با ارزش‌های اسلامی و مبانی دینی و انقلابی.[۴۸]
- عدم همکاری با روحانیون و نیروهای مذهبی.[۴۹]
- ترکیب ناهمگون و غیر منسجم اعضای کابینه دولت موقت.[۵۰]
- اختلاف نظر با رهبر انقلاب و شورای انقلاب اسلامی در مسائل مختلف سیاسی و مدیریتی.[۵۱]
- اختلاف با نهادهای موازی قدرت چون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، کمیته‌های انقلاب و دادگاه‌های انقلاب اسلامی.[۵۲]
پانویس
- ↑ ازغندی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴ش، ص۹.
- ↑ لؤلویی، «دولت موقت از شورای انقلاب تا پیروزی انقلاب»، ص۲۰.
- ↑ برزین، زندگینامه مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۴ش، ص۲۶۸، راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت».
- ↑ کرمی و دیگران، «سیاست خارجی دولت موقت؛ تحلیلی از چشم‌انداز اقتصاد سیاسی»، ص۶۲۰.
- ↑ سوری، بهشتی سرشت، «روند ساخت نهادهای انقلابی در دولت موقت و شورای انقلاب و تأکید امام خمینی بر الگوهای اسلامی»، ص۴۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۵۷ش، ج۵، ص۵۴.
- ↑ سوری، بهشتی سرشت، «روند ساخت نهادهای انقلابی در دولت موقت و شورای انقلاب و تأکید امام خمینی بر الگوهای اسلامی»، ص۴۵.
- ↑ «دولت موقت»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ فیضی، رحمانی، «دلایل سقوط دولت موقت مهندس بازرگان بر اساس نظریه کرین برینتون»، ص۴۵.
- ↑ «دولت موقت»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ لؤلویی، «دولت موقت از شورای انقلاب تا پیروزی انقلاب»، ص۳.
- ↑ لؤلویی، «دولت موقت از شورای انقلاب تا پیروزی انقلاب»، ص۱۵-۱۶.
- ↑ برزین، زندگینامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۴ش، ص۲۶۹.
- ↑ برزین، زندگینامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۴ش، ص۲۷۰.
- ↑ لؤلویی، «دولت موقت از شورای انقلاب تا پیروزی انقلاب»، ص۱۲-۱۴.
- ↑ سوری، بهشتی سرشت، «روند ساخت نهادهای انقلابی در دولت موقت و شورای انقلاب و تأکید امام خمینی بر الگوهای اسلامی»، ص۴۶.
- ↑ کردی، آیت الله طالقانی و گروه‌های سیاسی، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۵.
- ↑ لؤلویی، «دولت موقت از شورای انقلاب تا پیروزی انقلاب»، ص۱۰-۱۲.
- ↑ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت».
- ↑ لؤلویی، «دولت موقت از شورای انقلاب تا پیروزی انقلاب»، ص۱۰-۱۲.
- ↑ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت».
- ↑ سوری، بهشتی سرشت، «روند ساخت نهادهای انقلابی در دولت موقت و شورای انقلاب و تأکید امام خمینی بر الگوهای اسلامی»، ص۴۸؛ فیضی، رحمانی، «دلایل سقوط دولت موقت مهندس بازرگان بر اساس نظریه کرین برینتون»، ص۴۴.
- ↑ «دولت موقت»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ مدنی، سید جلال الدین، اولین خشت نظام، نشریه زمانه، شماره ۷۷، ۱۳۸۷ش.
- ↑ «دولت موقت»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ برزین، زندگینامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۴ش، ص۲۷۳-۲۸۱.
- ↑ «دولت موقت»، سایت دانشنامه ایران زمین.
- ↑ «دولت موقت»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۶۳.
- ↑ کرمی و دیگران، «سیاست خارجی دولت موقت؛ تحلیلی از چشم‌انداز اقتصاد سیاسی»، ص۶۲۰.
- ↑ میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۶۲.
- ↑ میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۶۴.
- ↑ «دولت موقت»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۶۲.
- ↑ میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عد تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۶۵-۶۷.
- ↑ «دولت موقت»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۵۷ش، ج۱۰، ص۵۰۰.
- ↑ «دولت موقت»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ «روزی که نامه استعفای بازرگان تحویل دفتر امام شد»، روزنامه شرق.
- ↑ میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۶۲.
- ↑ «دولت موقت»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ مجیدی، شفیعی، «مناسبات دولت موقت با نهادها و نیروهای سیاسی اجتماعی»، ص۱۵۷-۱۵۸.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۷۰-۷۸.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۷۰-۷۸.
- ↑ «طالقانی به بازرگان توصیه کرد دولت را قبول نکند.»، بنیاد علمی فرهنگی بازرگان.
- ↑ کارآموزیان، «نقد و بررسی: دولت موقت (دولت مهندس مهدی بازرگان)»، ص۲۰۰-۲۰۲.
- ↑ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت».
- ↑ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت».
- ↑ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت».
- ↑ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت».
- ↑ فیضی، رحمانی، «دلایل سقوط دولت موقت مهندس بازرگان بر اساس نظریه کرین برینتون»، ص۴۸.
- ↑ فیضی، رحمانی، «دلایل سقوط دولت موقت مهندس بازرگان بر اساس نظریه کرین برینتون»، ص۵۰.
یادداشت
منابع
- ازغندی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران، قومس، ۱۳۸۴ش.
- امام خمینی، صحیفه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۵۷ش.
- برزین، زندگینامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، تهران، نشر مرکز، چاپ سوم، ۱۳۷۴ش.
- «دولت موقت»، دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: ۱۴۰۰/۳/۲۴.
- «دولت موقت»، سایت دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: ۱۴۰۰/۳/۲۴.
- راعی گلوجه، سجاد، شاهکار دولت موقت، نشریه زمانه، شماره ۲۶، ۱۳۸۳ش.
- «روزی که نامه استعفای بازرگان تحویل دفتر امام شد»، روزنامه شرق، شماره ۲۷۲۴، سه شنبه ۱۸ آبان ۱۳۹۵ش. تاریخ بازدید: ۱۴۰۰/۳/۲۴.
- سوری، ایرج، محسن بهشتی سرشت، «روند ساخت نهادهای انقلابی در دولت موقت و شورای انقلاب و تأکید امام خمینی بر الگوهای اسلامی»، مطالعات بیداری اسلامی، شماره ۱۱، بهار و تابستان ۱۳۹۶.
- «طالقانی به بازرگان توصیه کرد دولت را قبول نکند.»، بنیاد علمی فرهنگی بازرگان، تاریخ درج مطلب: ۱۴/۵/۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۲۴/۳/۱۴۰۰
- فیضی، فاضل، مریم رحمانی، «دلایل سقوط دولت موقت مهندس بازرگان بر اساس نظریه کرین برینتون»، شماره ۱۰، بهار ۱۳۹۱ش.
- کارآموزیان، محمد مهدی، «نقد و بررسی: دولت موقت (دولت مهندس مهدی بازرگان)»، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی و بین‌المللی، شماره ۲۴، پاییز ۱۳۹۴.
- کردی، علی، آیت الله طالقانی و گروه‌های سیاسی، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۵.
- کرمی، مصطفی و دیگران، «سیاست خارجی دولت موقت؛ تحلیلی از چشم‌انداز اقتصاد سیاسی»، مطالعات اقتصاد سیاسی بین‌الملل، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش.
- لؤلویی، کیوان، ایوب نظری، «دولت موقت از شورای انقلاب (۲۲ دی ۱۳۵۷)تا پیروزی انقلاب (۲۲بهمن ۱۳۵۷)»، فصلنامه تخصصی تاریخ، شماره ۲۸، بهار ۱۳۹۲ش.
- مجیدی، حسن، امید شفیعی، «مناسبات دولت موقت با نهادها و نیروهای سیاسی اجتماعی»، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، شماره ۶، بهار و تابستان ۱۳۹۲.
- مدنی، سید جلال‌الدین، «اولین خشت نظام»، نشریه زمانه، شماره ۷۷، ۱۳۸۷ش.
- میرفخرایی، سید حسن، «سیاست خارجی دولت موقت: از عد تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، پژوهش‌های راهبردی سیاست، شماره ۸، بهار ۱۳۹۳ش.