نجیب‌الدین رضا تبریزی
| از شاعران و مشایخ صوفیه ذهبیه در قرن یازدهم | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| لقب/کنیه | نجیب‌الدین (لقب طریقتی وی) |
| مذهب | صوفیه ذهبیه |
| زادروز | ۱۰۴۷ق |
| زادگاه | اصفهان |
| محل زندگی | مشهد • اصفهان |
| وفات | ۱۱۰۸ق |
| محل دفن | اصفهان |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | شیخ محمدعلی مؤذن خراسانی |
| آثار | نورالهدایه • سبع المثانی • مثنوی خلاصة الحقایق • دیوان اشعار |
نجیب‌الدین رضا تبریزی (۱۱۰۸ـ۱۰۴۷ق) شاعر و از مشایخ صوفیه ذهبیه در قرن یازدهم و دوازدهم بود. تألیفاتی از وی به‌جای مانده است که نورالهدایة، درباره اصول دین و اصطلاحات و معارف صوفیه مهم‌ترین اثر اوست. مدفن وی در اصفهان قرار دارد.
زندگانی
نجیب‌الدین رضا تبریزی در ۱۰۴۷ق در اصفهان به دنیا آمد،[۱] اما در اصل تبریزی بود. بنا بر بعضی اشعار وی در کودکی پدر خود را از دست داده یا یتیم به دنیا آمده است.[۲] تبریزی تا پایان نوجوانی در اصفهان زیست و احتمالاً مقدمات را در همانجا فراگرفت.[۳] او در شرح حالش خود را امّی معرفی کرده[۴] که گویا به درس ناخواندگی نزد استاد اشاره داشته و بر همین اساس، شرح‌حال‌نویسان نیز وی را امّی دانسته‌اند.[۵]
از مشایخ صوفیه ذهبیه
تبریزی از مشایخ صوفیه ذهبیه و ملقب به «نجیب الدین» (لقب طریقتی وی) بود.[۶] در اصفهان با شیخ محمدعلی مؤذن خراسانی، از مشایخ ذهبیه، ملاقات کرد و همراه او به مشهد رفت. در آنجا پس از ریاضت‌های بسیار، در بیست و چهار سالگی به مقام شیخیت و ارشاد رسید، چهار سال در این مقام باقی ماند و در بیست وهشت سالگی به مقام «قطب صامت» ارتقا یافت.[۷] وی در ۱۰۷۸ق به همراه استادش به اصفهان بازگشت و بعد‌ها خلیفه و داماد او شد.[۸] شیخ علی نقی فارسی اصطهباناتی و سپس محمدهاشم درویش، خلیفه‌های تبریزی در طریقت ذهبیه شدند.[۹]
درگذشت
تاریخ وفات تبریزی را هدایت [۱۰] و آقا بزرگ تهرانی،[۱۱] ۱۰۸۰ ذکر کرده‌اند. بعضی نویسندگان نیز با اینکه در بیان شرح حال او به هدایت استناد کرده‌اند، تاریخ فوت وی را متفاوت آورده‌اند؛ معصوم علیشاه[۱۲] وفات وی را در ۱۱۸۵ و خاوری[۱۳] و تمیم داری[۱۴] آن را در ۱۱۰۸ ذکر کرده‌اند که به نظر می‌رسد تاریخ اخیر به واقعیت نزدیک‌تر باشد. آنچه مسلّم است این است که تبریزی در ۱۱۰۰ زنده بوده، زیرا مثنوی خلاصه الحقایق را در این سال سروده و خود به آن تصریح کرده است.[۱۵] مدفن وی اصفهان است. [۱۶]
تالیفات
آثاری که از تبریزی باقی مانده به شرح ذیل است:
- نورالهدایة، در باره انواع معرفت و اصول دین و اصطلاحات و معارف صوفیه، نام اصلی آن در نسخ خطی نورالهدایة و مصدرالولایة است، اما در متن چاپ شده، قسمت دوم عنوان حذف شده است. این اثر مشتمل بر مقدمه و هفت اصل و خاتمه است و در ۱۰۷۸ تألیف شده است.[۱۷]
- سبع المثانی، منظومه‌ای عرفانی به فارسی بر وزن مثنوی مولوی، که آن را در ۱۰۹۴ق سروده و مشتمل بر بیست هزار بیت است.[۱۸] در ۱۳۴۲ احمد بن حاجی محمدکریم تبریزی این منظومه را کتابت کرد و در دارالعلم شیراز چاپ سنگی شد.[۱۹]
- دیوان[۲۰] در چهارهزار بیت مشتمل بر غزلیات، قصاید، ترجیعات و مراثی. این دیوان تاکنون چاپ نشده و فاقد تاریخ کتابت است.[۲۱]
- مثنوی خلاصة الحقایق، مشتمل بر مسائل فلسفی و عرفانی و مبانی تصوف و آداب سیر و سلوک، که در ۱۱۰۰ سروده شده است. میرزا احمد اردبیلی این اثر را در ۱۳۳۸ از روی نسخه‌ای خطی که در ۱۱۶۰ کتابت شده بود، در ضمن کفایة المؤمنین و اوصاف المقربین چاپ کرده است. این مثنوی آخرین اثر نجیب الدین تبریزی بوده است. [۲۲] بعضی، دستور سلیمان و مقالات وافیه و اصطلاحات صوفیان را نیز از تألیفات او دانسته‌اند. [۲۳]
توجه به آثار منظوم
به آثار منظوم تبریزی بیشتر توجه شده است. او به تأثیر از زمانه خود به سبک هندی شعر گفته و به شیوه مولوی و حافظ نیز نظر داشته و از انوری و خاقانی هم تأثیر گرفته، گرچه بیش از همه متأثر از استاد خود، مؤذن خراسانی، بوده است.[۲۴] در آثار منظوم او، آیات و روایات بر اساس معارف شیعی تفسیر و برخی از آن‌ها به فارسی ترجمه شده است.[۲۵] وی بیشتر «جوهری» و‌گاه «زرگ» یا «نجیب الدین» یا «رضا» تخلص می‌کرده[۲۶] و همین امر موجب شده است که رضاقلی‌خان هدایت،[۲۷] و به تبع او مدرس تبریزی،[۲۸] وی را «زرگر اصفهانی» معرفی کنند.[۲۹]
مظفر علیشاه کرمانی (متوفی ۱۲۱۵) در بحرالاسرار[۳۰] و میرزا محسن عمادالفقراء (متوفی ۱۳۳۳) او را ستوده و در وصف وی شعر سروده‌اند. [۳۱]
پانویس
- ↑ تربیت، ص۵۳۵؛ خاوری، ج۱، ص ۲۸۱-۲۸۲؛ مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۳۷۵.
- ↑ خاوری، ج ۱، ص ۲۸۰، ۲۸۲
- ↑ خاوری، ج ۱، ص ۲۸۳-۲۸۴
- ↑ تمیم داری، بخش ۱، ص ۳۴۰-۳۴۱
- ↑ ر. ک: مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۳۷۵؛ آقابزرگ طهرانی، ج ۹، قسم ۲، ص ۴۰۲
- ↑ عبرت نائینی، ج ۲، ص ۷۶۸؛ خاوری، ج ۱، ص ۲۸۱
- ↑ خاوری، ج ۱، ص ۲۸۶
- ↑ معصوم علیشاه، ج ۳، ص ۱۶۵، ۲۱۷؛ خاوری، ج ۱، ص ۲۸۴-۲۸۵، ۲۸۹؛ تمیم داری، بخش ۱، ص ۳۴۱-۳۴۲
- ↑ معصوم علیشاه، ج ۲، ص ۳۴۵، ج ۳، ص ۲۱۶؛ عبرت نائینی، ج ۲، ص ۷۶۸؛ خاوری، ج ۱، ص ۲۸۰
- ↑ هدایت، ص ۱۲۳
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج ۹، قسم ۲، ص ۴۰۲
- ↑ معصوم علیشاه، ج ۳، ص ۲۱۶
- ↑ خاوری، ج ۱، ص ۲۸۷-۲۸۹
- ↑ تمیم داری، بخش ۱، ص ۳۴۰
- ↑ ر. ک: تمیم داری، بخش ۱، ص ۳۵۴
- ↑ مهدوی، ص ۳۲۶
- ↑ خاوری، ج ۱، ص ۲۸۷؛ تمیم داری، بخش ۱، ص ۳۴۲، ۳۵۵-۳۶۴
- ↑ خاوری، ج ۱، ص ۲۸۱
- ↑ تمیم داری، بخش ۱، ص ۳۵۰
- ↑ مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۳۷۵
- ↑ تمیم داری، بخش ۱، ص ۳۴۲
- ↑ مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۳۷۵؛ مشار، ج ۲، ستون ۱۹۰۴؛ خاوری، ج ۱، ص ۲۸۹؛ تمیم داری، بخش ۱، ص ۳۵۴-۳۵۵، بخش ۲، ص ۸۲۳
- ↑ ر. ک: منزوی، ج ۲، بخش ۱، ص ۱۰۳۸، ۱۴۰۹؛ تمیم داری، بخش ۱، ص ۳۴۲
- ↑ تمیم داری، بخش ۱، ص ۳۴۸-۳۴۹
- ↑ تمیم داری، بخش ۱، ص ۳۶۳
- ↑ مدرس تبریزی؛ ج ۲، ص ۳۷۵ آقابزرگ طهرانی، ج ۹، قسم ۲، ص ۴۰۲
- ↑ هدایت، ص ۱۲۳
- ↑ مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۳۷۵
- ↑ خاوری، ج ۱، ص ۲۸۱-۲۸۲
- ↑ علیشاه کرمانی، ص ۱۳۷-۱۳۸
- ↑ معصوم علیشاه، ج ۳، ص ۲۱۶؛ خاوری، ج ۱، ص ۲۷۹-۲۸۰
یادداشت
منابع
- تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۸ ش.
- تمیم داری، احمد، عرفان و ادب در عصر صفوی، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
- خاوری، اسداللّه، ذهبیه: تصوف علمی ـ آثار ادبی، ج ۱، تهران ۱۳۶۲ ش.
- عبرت نائینی، محمدعلی، تذکرة مدینة الادب، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ ش.
- مدرس تبریزی، خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰-۱۳۵۵ ش.
- مظفرعلیشاه کرمانی، محمدتقی بن محمدکاظم، کبریت احمر و بحرالاسرار، چاپ جواد نوربخش، تهران ۱۳۵۰ ش.
- معصوم علیشاه، محمد معصوم بن زین العابدین، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹-۱۳۴۵ ش.
- منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸-۱۳۵۳ ش.
- مهدوی، مصلح الدین، تذکرة القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان ۱۳۴۸ ش.
- هدایت، تذکره ریاض العارفین، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران۱۳۴۴ ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام