مناظره امام رضا با ابوقرة

مناظره امام رضا با ابوقرة

اطلاعات مناظره
طرف اول	امام رضا(ع)
طرف دوم	ابوقرة از بزرگان مُجَسِّمَه
موضوع	صفات خدا
زمینه شکل‌گیری	‌درخواست اَبوقُرّه
راوی اصلی	صفوان بن یحیی
منابع شیعه	الکافی • توحید صدوق • احتجاج طبرسی
نتیجه	ناتوانی ابوقره از پاسخ‌گویی
مناظره‌های مشهور
مناظره امام باقر با اسقف مسیحیان • مناظره امام باقر با حسن بصری • مناظره امام رضا با ابوقرة • مناظره امام رضا با جاثلیق • مناظره امام رضا با رأس الجالوت • مناظره امام رضا با سلیمان مروزی • مناظره امام رضا با عمران صابی • مناظره امام رضا درباره توحید

مناظره امام رضا با اَبوقُرّه گفت‌وگویی علمی است درباره جسم‌بودن یا نبودن خدا. طرف مقابل امام رضا(ع) در این مناظره، اَبوقُرّه بر این باور است که خدا جسم است، قابل‌دیدن است، در مکانی قرار دارد، مانند انسان‌ها زبان دارد و سخن می‌گوید.

او با استناد به آیاتی از قرآن و روایات، تلاش می‌کند بر باورش دلیل بیاورد. در مقابل، امام رضا(ع) هم با استناد به آیات قرآن به سخنان او اشکال وارد می‌کند. به‌گزارش احمد طَبْرسی، ابوقره در این مناظره از پاسخ به اشکالات امام رضا(ع) ناتوان می‌ماند.

این حدیث در کتاب‌های الکافی نوشته یعقوب کُلِینی، توحید نوشته شیخ صدوق و احتجاج تألیف احمد طَبْرسی آمده است.

گزارشی مختصر از مناظره

به‌گفته صَفْوان بن یحیی، روایت‌کننده مناظره، این گفت‌وگو به‌درخواست اَبوقُرّه فقیه و از بزرگان مُجَسَّمه (کسانی که خدا را جسم می‌پندارند)، شکل گرفته است. او از صفوان می‌خواهد از امام رضا(ع) اجازه بگیرد تا نزد او برود.

ابوقره در آغاز، پرسش‌هایی در زمینه احکام شرعی می‌کند که البته این پرسش‌ها در متن حدیث نیامده است. آنگاه بحث صفات خدا را پیش می‌کشد. او با استناد به برخی از آیات قرآن و احادیث، می‌گوید خدا مانند انسان‌ها سخن می‌گوید و قابل‌دیدن است. همچنین خدا در مکانی قرار دارد.

امام رضا(ع) هم با استناد به آیاتی از قرآن دیدگاه‌های او را رد می‌کند. بنا به این روایت، ابوقره در این مناظره، در پاسخ به اشکالات امام رضا(ع)، حیران می‌مانَد و پاسخی برایشان پیدا نمی‌کند.

بخشی از مناظره

• ابوقرّه: روایت شده است: «خدا دیدن و هم‌سخنى خود را میان دو تن از پیامبران تقسیم کرده است: صحبت را به موسى و دیدن را به محمّد(ص) داده است.»
• امام رضا: پس، مگر آن که از طرف خدا به همه گفته است: «لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ» (چشم‌ها او را نمی‌بینند)، «وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً» (مخلوقات به او احاطه علمی ندارند)، «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ» (چیزى مانند او نیست)، کسی غیر از محمّد صلّى‌اللَّه‌علیه‌وآله بوده است؟
• ابوقره: خیر.
• امام رضا: چگونه ممکن است کسی به مردم بگوید از سوی خدا آمده و آنان را به فرمان خدا به‌سوى خدا بخواند که می‌گوید: «چشم‌ها خدا را نمی‌بینند» و «مخلوقات به او احاطه علمی ندارند» و «چیزى مانندش او نیست»، اما در عین‌حال بگوید: من به چشمم خدا را دیدم و به او احاطه علمى پیدا کردم و او به شکل انسان است؟!

• ابوقرّه: خدا فرموده است: «لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرى» (و قطعاً بار ديگرى هم او را ديده است).
• امام رضا: آیه‌ بعد از این آیه، بیان کرده که پیامبر چه دیده است: «ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى» (دل آنچه را دید، دروغ نشمرد)؛ یعنى دل محمّد آنچه را چشمش دید، دروغ نشمرد. آنگاه خدا از آنچه محمّد دیده، خبر داده و گفته است: «لَقَدْ رَأى‏ مِنْ آياتِ رَبِّهِ الْكُبْرى» (پیغمبر برخی از آیات بزرگ پروردگارش را دید»، و «آیات خدا»، غیر از «خود خدا» است. همچنین خدا فرموده است: «وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً» (مردم نمی‌توانند به خدا احاطه علمى پیدا کنند). اگر می‌شد با چشم خدا را دید که می‌توانستیم به او احاطه علمی پیدا کنیم.
• ابوقرّه: پس روایات را تکذیب مى‌کنید؟
• امام رضا: وقتی روایتی مخالف قرآن باشند، تکذیبش می‌کنم؛ ضمن اینکه مسلمانان اتفاق‌نظر دارند که نمی‌توان به خدا احاطه علمى پیدا کرد.

منابع

مناظره امام رضا(ع) با اَبوقُرّه، نخستین‌بار، در کتاب الکافی، نوشته یعقوب کُلِینی آمده است. کلینی مناظره را در قالب دو حدیث ذکر کرده که هر دو یک سند دارند: حدیث نخست را در بخش «ابطال‌الرؤیه» (عدم امکان دیدن خدا) و حدیث دوم را در بخش «عرش و کرسی» روایت کرده است.

شیخ صدوق حدیث نخست را در کتاب توحید، به‌نقل از کلینی آورداست؛ اما احمد بن علی طبرسی، محدث و متکلم شیعه قرن ششم قمری، کل مناظره را در کتاب احتجاج آورده است که بسیار طولانی‌تر از مجموع دو حدیثی است که کلینی روایت کرده است.

در بحارالانوار، نوشته علامه مجلسی، این مناظره به روایت‌های کلینی، شیخ صدوق و احمد طبرسی آمده است.

متن و ترجمه

مناظره امام رضا با ابوقره

مـتـن

ترجمه

سَأَلَنِي أَبُو قُرَّةَ الْمُحَدِّثُ صَاحِبُ شُبْرُمَةَ- أَنْ أُدْخِلَهُ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع فَاسْتَأْذَنَهُ فَأَذِنَ لَهُ فَدَخَلَ فَسَأَلَهُ عَنْ أَشْيَاءَ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الْفَرَائِضِ وَ الْأَحْكَامِ حَتَّى بَلَغَ سُؤَالُهُ إِلَى التَّوْحِيدِ فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِي جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ عَنْ كَلَامِ اللَّهِ لِمُوسَى فَقَالَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِأَيِّ لِسَانٍ كَلَّمَهُ بِالسُّرْيَانِيَّةِ أَمْ بِالْعِبْرَانِيَّةِ فَأَخَذَ أَبُو قُرَّةَ بِلِسَانِهِ فَقَالَ إِنَّمَا أَسْأَلُكَ عَنْ هَذَا اللِّسَانِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا تَقُولُ وَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ يُشْبِهَ خَلْقَهُ أَوْ يَتَكَلَّمَ مَا هُمْ بِهِ مُتَكَلِّمُونَ- وَ لَكِنَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ وَ لَا كَمِثْلِهِ قَائِلٌ وَ لَا فَاعِلٌ قَالَ كَيْفَ ذَلِكَ؟ قَالَ كَلَامُ الْخَالِقِ لِمَخْلُوقٍ لَيْسَ كَكَلَامِ الْمَخْلُوقِ لِمَخْلُوقٍ وَ لَا يَلْفَظُ بِشَقِّ فَمٍ وَ لِسَانٍ وَ لَكِنْ يَقُولُ لَهُ كُنْ فَكَانَ بِمَشِيَّتِهِ مَا خَاطَبَ بِهِ مُوسَى ع مِنَ الْأَمْرِ وَ النَّهْيِ مِنْ غَيْرِ تَرَدُّدٍ فِي نَفَسٍ فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ فَمَا تَقُولُ فِي الْكُتُبِ-؟ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِيلُ وَ الزَّبُورُ وَ الْفُرْقَانُ وَ كُلُّ كِتَابٍ أُنْزِلَ كَانَ كَلَامَ اللَّهِ أَنْزَلَهُ لِلْعَالَمِينَ نُوراً وَ هُدًى وَ هِيَ كُلُّهَا مُحْدَثَةٌ وَ هِيَ غَيْرُ اللَّهِ حَيْثُ يَقُولُ‏ أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْراً وَ قَالَ‏ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلَّا اسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ يَلْعَبُونَ‏ وَ اللَّهُ أَحْدَثَ الْكُتُبَ كُلَّهَا الَّتِي أَنْزَلَهَا فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ فَهَلْ تَفْنَى؟ - فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع أَجْمَعَ الْمُسْلِمُونَ عَلَى أَنَّ مَا سِوَى اللَّهِ فَانٍ وَ مَا سِوَى اللَّهِ فِعْلُ اللَّهِ وَ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِيلُ وَ الزَّبُورُ وَ الْفُرْقَانُ فِعْلُ اللَّهِ أَ لَمْ تَسْمَعِ النَّاسَ يَقُولُونَ رَبُّ الْقُرْآنِ وَ إِنَّ الْقُرْآنَ يَقُولُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَا رَبِّ هَذَا فُلَانٌ وَ هُوَ أَعْرَفُ بِهِ مِنْهُ قَدْ أَظْمَأْتُ نَهَارَهُ وَ أَسْهَرْتُ لَيْلَهُ فَشَفِّعْنِي فِيهِ وَ كَذَلِكَ‏ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِيلُ وَ الزَّبُورُ وَ هِيَ كُلُّهَا مُحْدَثَةٌ مَرْبُوبَةٌ أَحْدَثَهَا مَنْ‏ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ هُدًى لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُنَّ لَمْ يَزَلْنَ مَعَهُ فَقَدْ أَظْهَرَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِأَوَّلِ قَدِيمٍ وَ لَا وَاحِدٍ وَ أَنَّ الْكَلَامَ لَمْ يَزَلْ مَعَهُ وَ لَيْسَ لَهُ بَدْءٌ وَ لَيْسَ بِإِلَهٍ قَالَ أَبُو قُرَّةَ وَ إِنَّا رُوِّينَا أَنَّ الْكُتُبَ كُلَّهَا تَجِي‏ءُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ النَّاسُ فِي صَعِيدٍ وَاحِدٍ صُفُوفٌ قِيَامٌ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ يَنْظُرُونَ حَتَّى تَرْجِعَ فِيهِ لِأَنَّهَا مِنْهُ وَ هِيَ جُزْءٌ مِنْهُ فَإِلَيْهِ تَصِيرُ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع فَهَكَذَا قَالَتِ النَّصَارَى فِي الْمَسِيحِ إِنَّهُ رُوحُهُ جُزْءٌ مِنْهُ وَ يَرْجِعُ فِيهِ وَ كَذَلِكَ قَالَتِ الْمَجُوسُ فِي النَّارِ وَ الشَّمْسِ إِنَّهُمَا جُزْءٌ مِنْهُ تَرْجِعُ فِيهِ تَعَالَى رَبُّنَا أَنْ يَكُونَ مُتَجَزِّياً أَوْ مُخْتَلِفاً وَ إِنَّمَا يَخْتَلِفُ وَ يَأْتَلِفُ الْمُتَجَزِّي لِأَنَّ كُلَّ مُتَجَزٍّ مُتَوَهَّمٌ وَ الْكَثْرَةُ وَ الْقِلَّةُ مَخْلُوقَةٌ دَالَّةٌ عَلَى خَالِقٍ خَلَقَهَا فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ فَإِنَّا رُوِّينَا أَنَّ اللَّهَ قَسَمَ الرُّؤْيَةَ وَ الْكَلَامَ بَيْنَ نَبِيَّيْنِ فَقَسَمَ لِمُوسَى ع الْكَلَامَ وَ لِمُحَمَّدٍ ص الرُّؤْيَةَ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع فَمَنِ الْمُبَلِّغُ عَنِ اللَّهِ إِلَى الثَّقَلَيْنِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَنَّهُ‏ لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً وَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ أَ لَيْسَ مُحَمَّدٌ ص؟ قَالَ بَلَى- قَالَ أَبُو الْحَسَنِ فَكَيْفَ يَجِي‏ءُ رَجُلٌ إِلَى الْخَلْقِ جَمِيعاً فَيُخْبِرُهُمْ أَنَّهُ جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ أَنَّهُ يَدْعُوهُمْ إِلَى اللَّهِ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ يَقُولُ إِنَّهُ‏ لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً وَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ ثُمَّ يَقُولُ أَنَا رَأَيْتُهُ بِعَيْنِي وَ أَحَطْتُ بِهِ عِلْماً وَ هُوَ عَلَى صُورَةِ الْبَشَرِ أَ مَا تَسْتَحْيُونَ مَا قَدَرَتِ الزَّنَادِقَةُ أَنْ تَرْمِيَهُ بِهَذَا أَنْ يَكُونَ أَتَى عَنِ اللَّهِ بِأَمْرٍ ثُمَّ يَأْتِي بِخِلَافِهِ مِنْ وَجْهٍ آخَرَ فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ إِنَّهُ يَقُولُ‏ وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرى‏ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع إِنَّ بَعْدَ هَذِهِ الْآيَةِ مَا يَدُلُّ عَلَى مَا رَأَى حَيْثُ قَالَ‏ ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى‏ يَقُولُ مَا كَذَبَ فُؤَادُ مُحَمَّدٍ ص مَا رَأَتْ عَيْنَاهُ ثُمَّ أَخْبَرَ بِمَا رَأَتْ عَيْنَاهُ فَقَالَ‏ لَقَدْ رَأى‏ مِنْ آياتِ رَبِّهِ الْكُبْرى‏ فَآيَاتُ اللَّهِ غَيْرُ اللَّهِ وَ قَالَ‏ وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً فَإِذَا رَأَتْهُ الْأَبْصَارُ فَقَدْ أَحَاطَ بِهِ الْعِلْمُ وَ وَقَعَتِ الْمَعْرِفَةُ فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ فَتُكَذِّبُ بِالرِّوَايَةِ؟ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع إِذَا كَانَتِ الرِّوَايَةُ مُخَالِفَةً لِلْقُرْآنِ كَذَّبْتُهَا وَ مَا أَجْمَعَ الْمُسْلِمُونَ عَلَيْهِ أَنَّهُ لَا يُحَاطُ بِهِ عِلْماً وَ لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ وَ سَأَلَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ‏ سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى‏ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ تَعَالَى أَنَّهُ أَسْرَى بِهِ ثُمَّ أَخْبَرَ أَنَّهُ لِمَ أَسْرَى بِهِ فَقَالَ‏ لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا فَآيَاتُ اللَّهِ غَيْرُ اللَّهِ فَقَدْ أَعْذَرَ وَ بَيَّنَ لِمَ فَعَلَ بِهِ ذَلِكَ وَ مَا رَآهُ وَ قَالَ‏ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آياتِهِ يُؤْمِنُونَ‏ فَأَخْبَرَ أَنَّهُ غَيْرُ اللَّهِ فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ أَيْنَ اللَّهُ؟ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع الْأَيْنُ مَكَانٌ وَ هَذِهِ مَسْأَلَةُ شَاهِدٍ مِنْ غَائِبٍ فَاللَّهُ تَعَالَى لَيْسَ بِغَائِبٍ وَ لَا يَقْدَمُهُ قَادِمٌ وَ هُوَ بِكُلِّ مَكَانٍ مَوْجُودٌ مُدَبِّرٌ صَانِعٌ حَافِظٌ مُمْسِكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ أَ لَيْسَ هُوَ فَوْقَ السَّمَاءِ دُونَ مَا سِوَاهَا؟ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع هُوَ اللَّهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَ فِي الْأَرْضِ‏ وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهٌ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهٌ‏ وَ هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ‏ وَ هُوَ الَّذِي‏ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ‏ وَ هُوَ الَّذِي‏ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ‏ وَ هُوَ الَّذِي‏ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ*- قَدْ كَانَ وَ لَا خَلْقَ وَ هُوَ كَمَا كَانَ إِذْ لَا خَلْقَ لَمْ يَنْتَقِلْ مَعَ الْمُنْتَقِلِينَ فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ فَمَا بَالُكُمْ إِذْ دَعَوْتُمْ رَفَعْتُمْ أَيْدِيَكُمْ إِلَى السَّمَاءِ؟ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع إِنَّ اللَّهَ اسْتَعْبَدَ خَلْقَهُ بِضُرُوبٍ مِنَ الْعِبَادَةِ وَ لِلَّهِ مَفَازِعُ يَفْزَعُونَ إِلَيْهِ وَ مُسْتَعْبَدٌ فَاسْتَعْبَدَ عِبَادَهُ بِالْقَوْلِ وَ الْعِلْمِ وَ الْعَمَلِ وَ التَّوَجُّهِ وَ نَحْوِ ذَلِكَ اسْتَعْبَدَهُمْ بِتَوَجُّهِ الصَّلَاةِ إِلَى الْكَعْبَةِ وَ وَجَّهَ إِلَيْهَا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ اسْتَعْبَدَ خَلْقَهُ عِنْدَ الدُّعَاءِ وَ الطَّلَبِ وَ التَّضَرُّعِ بِبَسْطِ الْأَيْدِي وَ رَفْعِهَا إِلَى السَّمَاءِ لِحَالِ الِاسْتِكَانَةِ وَ عَلَامَةِ الْعُبُودِيَّةِ وَ التَّذَلُّلِ لَهُ قَالَ أَبُو قُرَّةَ فَمَنْ أَقْرَبُ إِلَى اللَّهِ الْمَلَائِكَةُ أَوْ أَهْلُ الْأَرْضِ؟ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع إِنْ كُنْتَ تَقُولُ بِالشِّبْرِ وَ الذِّرَاعِ فَإِنَّ الْأَشْيَاءَ كُلَّهَا بَابٌ وَاحِدٌ هِيَ فِعْلُهُ لَا يَشْغَلُ بِبَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ يُدَبِّرُ أَعْلَى الْخَلْقِ مِنْ حَيْثُ يُدَبِّرُ أَسْفَلَهُ وَ يُدَبِّرُ أَوَّلَهُ مِنْ حَيْثُ يُدَبِّرُ آخِرَهُ مِنْ غَيْرِ عَنَاءٍ وَ لَا كُلْفَةٍ وَ لَا مَئُونَةٍ وَ لَا مُشَاوَرَةٍ وَ لَا نَصَبٍ وَ إِنْ كُنْتَ تَقُولُ مَنْ أَقْرَبُ إِلَيْهِ فِي الْوَسِيلَةِ فَأَطْوَعُهُمْ لَهُ وَ أَنْتُمْ تَرَوْنَ أَنَّ أَقْرَبَ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ وَ هُوَ سَاجِدٌ وَ رَوَيْتُمْ أَنَّ أَرْبَعَةَ أَمْلَاكٍ الْتَقَوْا أَحَدُهُمْ مِنْ أَعْلَى الْخَلْقِ وَ أَحَدُهُمْ مِنْ أَسْفَلِ الْخَلْقِ وَ أَحَدُهُمْ مِنْ شَرْقِ الْخَلْقِ وَ أَحَدُهُمْ مِنْ غَرْبِ الْخَلْقِ فَسَأَلَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَكُلُّهُمْ قَالَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ أَرْسَلَنِي بِكَذَا وَ كَذَا فَفِي هَذَا دَلِيلٌ عَلَى أَنَّ ذَلِكَ فِي الْمَنْزِلَةِ دُونَ التَّشْبِيهِ وَ التَّمْثِيلِ فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ أَ تُقِرُّ أَنَّ اللَّهَ مَحْمُولٌ؟ - فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع كُلُّ مَحْمُولٍ مَفْعُولٌ وَ مُضَافٌ إِلَى غَيْرِهِ مُحْتَاجٌ فَالْمَحْمُولُ اسْمُ نَقْصٍ فِي اللَّفْظِ وَ الْحَامِلُ فَاعِلٌ وَ هُوَ فِي اللَّفْظِ مَمْدُوحٌ وَ كَذَلِكَ قَوْلُ الْقَائِلِ فَوْقٌ وَ تَحْتٌ وَ أَعْلَى وَ أَسْفَلُ وَ قَدْ قَالَ‏ اللَّهُ تَعَالَى‏ وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏ فَادْعُوهُ بِها وَ لَمْ يَقُلْ فِي شَيْ‏ءٍ مِنْ كُتُبِهِ إِنَّهُ مَحْمُولٌ بَلْ هُوَ الْحَامِلُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ الْمُمْسِكُ لِلسَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْمَحْمُولُ مَا سِوَى اللَّهِ وَ لَمْ نَسْمَعْ أَحَداً آمَنَ بِاللَّهِ وَ عَظَّمَهُ قَطُّ قَالَ فِي دُعَائِهِ يَا مَحْمُولُ قَالَ أَبُو قُرَّةَ أَ فَتُكَذِّبُ بِالرِّوَايَةِ أَنَّ اللَّهَ إِذَا غَضِبَ يَعْرِفُ غَضَبَهُ الْمَلَائِكَةُ الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ يَجِدُونَ ثِقْلَهُ فِي كَوَاهِلِهِمْ فَيَخِرُّونَ سُجَّداً فَإِذَا ذَهَبَ الْغَضَبُ خَفَّ فَرَجَعُوا إِلَى مَوَاقِفِهِمْ؟ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع أَخْبِرْنِي عَنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مُنْذُ لَعَنَ إِبْلِيسُ إِلَى يَوْمِكَ هَذَا وَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَهُوَ غَضْبَانُ عَلَى إِبْلِيسَ وَ أَوْلِيَائِهِ أَوْ عَنْهُمْ رَاضٍ؟ فَقَالَ نَعَمْ هُوَ غَضْبَانُ عَلَيْهِ قَالَ فَمَتَى رَضِيَ فَخَفَّ وَ هُوَ فِي صِفَتِكَ لَمْ يَزَلْ غَضْبَانَ عَلَيْهِ وَ عَلَى أَتْبَاعِهِ؟ ثُمَّ قَالَ وَيْحَكَ كَيْفَ تَجْتَرِئُ أَنْ تَصِفَ رَبَّكَ بِالتَّغَيُّرِ مِنْ حَالٍ إِلَى حَالٍ وَ أَنَّهُ يَجْرِي عَلَيْهِ مَا يَجْرِي عَلَى الْمَخْلُوقِينَ سُبْحَانَهُ لَمْ يَزَلْ مَعَ الزَّائِلِينَ وَ لَمْ يَتَغَيَّرْ مَعَ الْمُتَغَيِّرِينَ قَالَ صَفْوَانُ فَتَحَيَّرَ أَبُو قُرَّةَ وَ لَمْ يُحِرْ جَوَاباً حَتَّى قَامَ وَ خَرَجَ.

صفوان بن یحیى گوید: ابوقُرّه‏ محدّث رفیق شُبْرُمه از من خواست ترتیب ملاقات او را با امام رضا علیه‌السّلام بدهم. من نیز اذن دخول گرفتم و آن حضرت اجازه فرمود. ابوقُرّه داخل شد و از امام علیه‌السّلام مسائلى در حلال و حرام و فرائض و احکام پرسید تا اینکه رسید به پرسش‌هاى توحیدى. گفت: قربانت گردم، نحوه کلام خداوند با موسى را توضیح فرمایید؟ فرمود: خدا و رسول او داناترند که به چه زبانى با او سخن راند؛ به زبان سریانى یا عبرانى. ابوقرّه با اشاره به زبان خود گفت: فقط از این زبان از شما سؤال مى‌‏کنم! فرمود: سبحان‌اللَّه از این طرز تفکر! و پناه بر خدا در شباهت او به خلق یا تکلّم حضرت حقّ همچون سخنرانان، و لیکن تبارک و تعالى هیچ چیزى مانند او نیست؛ نه گوینده و نه عمل‌‏کننده‌‏اى. پرسید: پس چگونه بوده؟ فرمود: کلام آفریننده‌‏ى مخلوق همچون کلام مخلوق با مخلوق نیست، و نه با حرکت لب و زبان؛ بلکه بدو مى‌‏فرماید: «بشو». و کلام حضرت حقّ با موسى بنا بر مشیت او از امر و نهى بود، بدون آنکه تردّدى در نفس پیش آید. ابوقرّه پرسید: نظر شما در باره کتب [آسمانى‏] چیست؟ فرمود: تورات و انجیل و زبور و فرقان و هر کتابى که نازل شده، همه و همه کلام خداوند است که آن‌ها را براى روشنایى و هدایت جهانیان نازل فرموده، و همه آنها مُحَدَّث (پدیده) مى‌‏باشند، و آن غیر خود خداوند است؛ آنجا که فرماید: «یا آنان را یاد کرد و پندى پدید آورد (طه، ۱۱۳)»؛ و نیز: «آنان را هیچ یاد کرد و پند تازه‌‏اى از پروردگارشان نیاید، مگر اینکه آن را بشنوند، در حالى که بازى مى‌‏کنند (انبیاء)، ۲»، و خود خداوند سبب تمام کتاب‌هایى مى‌‏باشد که نازل فرموده است. ابوقرّه گفت: آیا آن‌ها فنا و نابود نمى‌‏شوند؟ فرمود: اجماع مسلمین است که هرچه جز خدا نابود مى‌‏شود؛ و همه چیز جز خدا فعل او است و تورات و انجیل و زبور و فرقان نیز فعل اویند، آیا نشنیده‌‏اى مردم مى‌‏گویند: «ربّ قرآن» و خود قرآن روز قیامت مى‌‏گوید: «یا ربّ، آن فلانى است- حال اینکه ربّ او را از خودش بهتر مى‏شناسد- روزش عطشان و شبش بیدار بود، شفاعت مرا در باره او بپذیر»؛ و همچنان است کار تورات و انجیل و زبور، و همه آنها مُحَدَّث (پدیده) و مخلوق‌اند. مُحدِّث (پدیدآورنده) آن‌ها کسى است که هیچ‌کس مانند او نیست. و مایه هدایت براى عاقلان است. پس کسى که مى‌‏پندارد پیوسته با او بوده‌‏اند، در اصل مى‌‏گوید که خداوند نخست قدیم و یکتا نیست و کلام پیوسته با او بوده و ابتدایى ندارد و معبود نیست. ابوقرّه گفت: روایت شده‌ است: «تمام آن کتب روز قیامت مى‌‏آیند، در حالى که همه مردمان در زمین بلندى در صفى واحد در برابر ربّ‌العالمین ایستاده‌‏اند و نظاره مى‌‏کنند تا همه آن کتاب‌ها از صحنه قیامت مراجعت به حضرت حقّ کنند؛ زیرا آن‌ها از خدا هستند و جزئى از او مى‏‌باشند. پس به سوى حضرت حقّ مى‌‏روند.» حضرت رضا علیه‌السّلام فرمود: این مانند عقیده نصارا در باره مسیح است که: او روح او است و جزئى از او مى‌‏باشد و در او باز مى‌‏گردد؛ و همین‌گونه مجوس در باره آتش و خورشید معتقدند: آن دو جزئى از خدا بوده و در آن مراجعت مى‌‏کنند. پروردگار ما بسى برتر از آن است که جزءجزء شود یا مختلف باشد؛ و تنها گوناگونى و تألیف از صفات متجزّى است؛ زیرا هر جزءجزءشده‌‏اى در توهّم آید، و کثرت و قلّت، مخلوقى است که دلالت بر خالقى مى‌‏کند که آن را آفریده است. ابوقرّه گفت: روایت شده است: «خداوند دیدار و هم‌سخنى خود را میان دو تن از پیامبران تقسیم فرمود: صحبت را به موسى علیه‌السّلام و رؤیت را به محمّد صلّى اللَّه علیه‌وآله عطا کرد.» حضرت فرمود: پس آنکه از طرف خدا [این مطلب را] به جنّ و انس رسانید که: دیده‌‏ها او را درک نکند، علم مخلوق به او احاطه نیابد، چیزى مانند او نیست، آیا جز محمّد صلّى‌اللَّه‌علیه‌وآله بود؟ گفت: چرا. فرمود: چگونه ممکن است مردى به سوى تمام مخلوق آید و به ایشان گوید که از جانب خدا آمده و آنان را به فرمان خدا به سوى خدا خوانده و بگوید: دیده‌‏ها خدا را در نیابند و علمشان به او احاطه نکند و چیزى مانندش نیست، سپس همین مرد بگوید: من به چشمم خدا را دیدم و به او احاطه علمى پیدا کردم و او به شکل انسان است؟! آیا حیا نمى‌‏کنید؟! زنادقه نتوانستند چنین نسبتى به او دهند که او چیزى از جانب خدا آورد آنگاه از راه دیگر خلاف آن را گوید. ابوقرّه گفت: خدا فرموده: «به‌درستى او را در فرود آمدن دیگرى دید (نجم، ۱۳).» حضرت فرمود: پس از این آیه، آیه‌‏اى است که دلالت بر آنچه پیغمبر دیده مى‌‏کند، خدا فرماید: «دل آنچه را دید، دروغ نشمرد»؛ یعنى دل محمّد آنچه را چشمش دید، دروغ نشمرد. آنگاه خدا آنچه را محمّد دیده، خبر دهد و فرماید: «پیغمبر از آیات بسیار بزرگ پروردگارش دید»، و آیات خدا غیر خود خدا است؛ و باز فرماید: «مردم احاطه علمى به خدا پیدا نکنند»؛ در صورتى که اگر دیدگانْ او را بینند، علمشان به او احاطه کرده و معرفت او واقع شده است. ابوقرّه گفت: پس روایات را تکذیب مى‌‏فرمایید؟ فرمود: هر زمان روایات مخالف قرآن باشند تکذیبشان کنم، و آنچه مسلمین بر آن اتّفاق دارند، این است که احاطه علمى به او پیدا نشود، دیدگان او را ادراک نکنند، چیزى مانند او نیست. و او از آن حضرت علیه‌السّلام، درباره این آیه پرسید: «پاک است آن که بنده خود را شبى از مسجدالحرام به مسجدالاَقصى برد (اِسراء، ۱)». حضرت فرمود: خداوند خبر فرموده که او را برده، سپس علّت آن را فرموده که: «تا برخى از نشانه‌‏هاى خویش را به او بنماییم.» پس آیات خدا غیر از خدا است، پس عذر خود واضح بیان داشته که چرا این کار را انجام داده و چرا نشان داده؛ و فرموده: «پس به کدام سخن پس از [سخن‏] خداى و آیات او ایمان مى‌‏آورند؟ (جاثیه، ۶).» پس خبر داده که آن غیر خدا است. ابوقرّه گفت: پس خدا کجاست؟! حضرت فرمود: «کجا» مکان است، و این پرسش حاضر از غایب است، و خداوند متعال غایب نیست، و هیچ کس بر او وارد نشده، و او به هر مکانى موجود، مدبّر، صانع، حافظ، نگه‌دارنده آسمان‌ها و زمین است. ابوقرّه گفت: مگر او جداى از همه، بالاى آسمان نیست؟ فرمود: او خداى آسمان‌ها و زمین است. او کسى است که در آسمان معبود است و در زمین معبود، و اوست که شما را در زهدان‌ها (رَحِم‌ها) چنان‌که خواهد مى‌‏نگارد و او هرجا که باشید با شماست. اوست که به آسمان پرداخت و آن دودى بود و اوست کسى که به آسمان پرداخت و هفت آسمان بساخت و اوست کسى که بر عرش (در مقام استیلا و تدبیر امور جهان) بر آمد. او بود و خلق نبود و او همان‌گونه بود و آفرینشى در کار نبود، همچون دیگر منتقلین انتقال نمى‌‏یابد. ابوقرّه گفت: چرا هنگام دعا دست‌هاى خود را به آسمان بالا مى‌‏برید؟ فرمود: خداوند هرکدام از بندگان را به نوعى از عبادت استعباد فرموده، و خداوند را پناهگاه و مکان‌هایى براى عبادت است که بدان پناه مى‌‏برند. بندگان خود را ملزم به رعایت گفتار، علم و عمل و توجّه و مانند آنها فرمود. توجّه در نماز به کعبه نمود و حجّ و عمره را برایش توجیه فرمود و مخلوق خود را هنگام دعا و طلب و تضرّع ملزم به بازکردن دستان و بالابردن به سمت آسمان فرمود تا نشان از حال استکانت و بندگى و خوارى در برابر او باشد. ابوقرّه گفت: اهل‌زمین به خداوند نزدیکترند یا فرشتگان؟ فرمود: اگر مراد تو از نزدیکى، وجب و ذراع باشد که تمام اشیاء همگى فعل خداوند مى‌‏باشند. هیچ کدام او را از دیگرى باز نمى‌‏دارد؛ همان طور که بالاترین مخلوق را تدبیر مى‌‏کند، پایینترینشان را نیز اداره مى‌‏کند و بى‌‏هیچ سختى و زحمت و بى‌‏نیاز از هر مشاوره و رنجى، اوّل و آخرشان را یکسان اداره مى‏‌فرماید؛ و اگر مرادت این است که کدام‌یک در وسیله به او نزدیکترند، پس مطیع‌‏ترین آنان به اللَّه مقرّب‌‏ترین ایشان مى‌‏باشد؛ و شما خود روایت کرده‌‏اید که نزدیک‌ترین حالى که بنده به خداوند دارد، حالت سجده است، و نیز اینکه: چهار فرشته که در چهار سمت خلق، بالا و پایین و شرق و غرب آنان مى‌‏باشند، روزى با هم برخورد کرده و هرکدام از دیگرى پرسید و همگى گفتند: «از جانب خدا است، مرا براى فلان مقصود ارسال فرموده» و این مطلب نشان از آن دارد که آن (نزدیکى) در منزلت است، نه تشبیه و تمثیل. ابوقرّه پرسید: آیا قبول دارید که خداوند محمول است؟ فرمود: هر محمولى مفعول است و اضافه‌‏شده بر دیگرى نیازمند است. پس محمول اسم نقصى در لفظ، و حامل فاعل است و آن در لفظ موردمدح مى‌‏باشد، و نیز این کلام گوینده: فوق و زیر و بالا و پایین، و حال‌اینکه خداوند فرموده: «و نیکوترین نام‌ها خداى راست. پس او را بدان‌ها بخوانید (اعراف، ۱۸۰).» و در هیچ قسمت از کتاب‌هاى خود نامش را محمول نخواند؛ بلکه او در خشکى و دریا حامل است و نگهدارنده آسمان‌ها و زمین است، و هرچه جز خدا است، همه محمول است، و تا حال نشنیده‌‏ایم کسى که ایمان به خدا داشته و او را تعظیم نموده در دعایش بگوید: «اى محمول». ابوقرّه گفت: آیا شما این روایت را که: «وقتى خداوند غضب مى‌‏کند، فرشتگان حامل عرش متوجّه خشم خدا شده و سنگینى آن را بر دوش خود در مى‌‏یابند و سجده‌کنان درمی‌افتند، و چون غضب او فروکش کند، عرش سبک شده و به همان جاى قبلى خود مراجعت مى‌‏کنند» دروغ مى‌‏شمارید؟ فرمود: به من بگو ببینم آیا خداوند از آن زمان که بر ابلیس لعن نمود، تا امروز و تا روز قیامت از ابلیس و یارانش خشنود است یا غضبناک؟ گفت: آرى، او بر همه آنان غضبناک است. فرمود: پس چه زمان خشنود مى‌‏شود تا بار عرش بر دوش آنان سبک گردد، در حالى که او در صفت غضب پیوسته بر شیطان و اتباعش ماندگار است؟! سپس حضرت فرمود: واى بر تو، چطور جرئت مى‌‏کنى پروردگار خود را به تغیّر از حالى به حالى دیگر وصف کنى و همان‌که بر مخلوقین جارى مى‌‏شود را بر حضرت حقّ جارى سازى؟! پاک و منزّه است که مخلوق زوال‌پذیر باشد و محلّ تغییر قرار گیرد! صفوان گفت: ابوقرّه از پاسخ‌هاى آن حضرت متحیر شد و از دادن هر جوابى واماند تا برخاسته و رفت.

جستارهای وابسته

• مناظره امام رضا با عمران صابی
• مناظره امام رضا با سلیمان مروزی
• مناظره امام رضا در باب توحید
• مناظره امام رضا با جاثَلیق
• مناظره امام رضا با رأس الجالوت
• مناظره امام رضا با عالم زرتشتی

منابع

• سبحانی، جعفر، مناظره‌های معصومان، قم، توحيد قم، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، تحقیق و تصحیح هاشم حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
• طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق و تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء‌ التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

پیوند به بیرون

• شیوه مناظره در مناظرات امام هشتم علیه السلام