سید نورالدین جزایری
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سید نورالدین جزایری |
| تاریخ تولد | ۱۰۸۸ق |
| تاریخ وفات | شب ۶ ذی‌الحجه ۱۱۵۸ق |
| خویشاوندان سرشناس | سید نعمت الله جزایری |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | محمدبن حسن حرّعاملی، پدرش سید نعمت الله جزایری، میرمحمدباقر خاتون آبادی، میرمحمدصالح خاتون آبادی و... |
| اجازه روایت از | شیخ حر عاملی |
| تألیفات | اخلاق سلطانی، انشاء الصلوات و التحیات باقتباس آیة النور یا دوازده امام، تحفة الاولیاء فی ترجمه قصص الانبیاء و المرسلین الموسوم بالنورالمبین و... |
سید نورالدین جزایری (۱۰۸۸-۱۱۵۸ق)، محدّث و ادیب امامی در قرن دوازدهم، فرزند ارشد سید نعمت الله جزایری. در درس عالمانی مانند محمد بن حسن حرّ عاملی، پدرش سید نعمت الله جزایری، میرمحمدباقر خاتون آبادی، و میرمحمدصالح خاتون آبادی حضور یافت و پس از وفات پدرش، عهده‌دار وظایف شرعی و دینی شوشتر شد. خیلی زود به مرجع و مقتدای عام و خاص تبدیل شد. نقل شده که نورالدین در کودکی موفق به دریافت اجازه روایت از شیخ حرِّ عاملی شده است. اخلاق سلطانی، انشاء الصلوات و التحیات باقتباس آیة النور یا دوازده امام، تحفة الاولیاء فی ترجمة قصص الانبیاء و المرسلین الموسوم بالنورالمبین، ترجمه حدیث وصیت هشام، حلّ بعض الاحادیث المشکلة یا حل الاخبار، از آثار وی است.
زندگی
نورالدین در ۱۰۸۸ق در شوشتر به دنیا آمد.[۱] بزرگ‌ترین فرزند سید نعمت الله جزایری، محدّثِ نام‌آور شیعی بود. نام صحیح وی نورالدین است؛[۲] اما برخی تذکره‌نویسان به اشتباه نام او را علی و لقبش را نورالدین ذکر کرده‌اند.[۳] منشأ این اشتباه، خوانساری است که احتمالاً وی را با سید نورالدین علی بن علی بن حسین بن ابی الحسن موسوی عاملی (متوفی ۱۰۶۸ق) خلط کرده است.[۴]
وی در شب ۶ ذی‌الحجه ۱۱۵۸ق در شوشتر درگذشت و مطابق وصیتش، در جوار مسجد جامع به خاک سپرده شد. آرامگاهش در آن شهر زیارتگاه است.[۵]
تحصیلات
مقدمات علوم دینی را نزد پدرش آموخت، سپس برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت و در درس عالمان حاضر شد.[۶] در اصفهان، از نزدیکانِ شاه حسین صفوی بود و به فرمان وی کتاب‌هایی نوشت.[۷]
نورالدین در کودکی، در سفری به مشهد، با شیخ حرِّ عاملی، محدّث پرآوازه شیعی ملاقات و از وی اجازه روایت دریافت کرد.[۸]
بازگشت به وطن
وی پس از اتمام تحصیلات، به شوشتر بازگشت و پس از وفات پدرش عهده‌دار وظایف شرعی و دینی شد[۹] و خیلی زود مرجع و مقتدای عام و خاص گشت. [۱۰] حزین لاهیجی که در همین دوره از شوشتر دیدن کرده، نورالدین جزایری را فاضل خوانده و وی را در زمره اعیان و بزرگانِ آن شهر ذکر کرده است.[۱۱] نورالدین که روزگاری را صرف تدریس علوم دینی کرده بود،[۱۲] به شهرهای ایران و حجاز و عراق سفر و با عالمان و اعیان و بزرگان دیدار کرد.[۱۳]
به نوشته عبداللطیف شوشتری،[۱۴] در حمله نادرشاه به شوشتر و کشتار عده‌ای از اهالی آن شهر، جزایری به دیدار نادرشاه رفت و او را به سبب ظلم و تعدی در حق مردم، نکوهش کرد. به نظر می‌رسد که این گزارش صحت نداشته باشد، زیرا هیچ یک از مورخان معاصر جزایری از این ملاقات سخنی به میان نیاورده‌اند و تذکره‌نویسان دوره‌های بعد[۱۵] هم به تکرار سخنان عبداللطیف شوشتری اکتفا کرده‌اند. وی درباره خاندان جزایری سخنان مبالغه‌آمیز بسیاری گفته است.[۱۶] نورالدین در همین دوره عزلت گزید و از معاشرت با مردم پرهیز کرد.[۱۷]
فرزندان
نورالدین پنج دختر و هشت پسر داشت.[۱۸] فرزندان وی، به سبب نامِ پدرشان، به سادات نوریه مشهور شده‌اند؛[۱۹] اما، جعفر اَعرَجی احتمال داده است که سبب این نامگذاری، انتساب آنان به سید نورالدین بن سعدالله (از نوادگان حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام) باشد،[۲۰] ولی محمد جزایری[۲۱] این قول را چندان درست نمی‌داند.
مشایخ حدیث
مهمترین مشایخ نورالدین جزایری در حدیث عبارت بوده‌اند از:
- محمد بن حسن حرّ عاملی که در ۱۰۹۸ق، هنگامی که نورالدین کمتر از ده سال داشت، به وی اجازه حدیث داد
- پدرش، سید نعمت الله جزایری. نورالدین پس از اتمام قرائت اربعین حدیث شیخ بهائی در ۱۰۹۹ق، از او اجازه روایت گرفت.[۲۲] سید نعمت الله جزایری علاوه بر دادن اجازه روایت، از استادان وی هم به شمار می‌آید،[۲۳] چنانکه سید نورالدین در نسخه‌ای از مختصر نافع به خط خود در ۱۱۰۴، به قرائت کتاب مذکور نزد پدرش اشاره کرده است.[۲۴]
- میرمحمد باقر خاتون آبادی[۲۵]
- میرمحمدصالح خاتون آبادی[۲۶]
شاگردان
نورالدین شاگردان بسیاری داشته است که در کتاب‌های تراجم به شماری از آنها اشاره شده؛[۲۷] از جمله:
- چهار تن از فرزندانش یعنی حسین و مرتضی و رضی و به ویژه عبداللّه[۲۸]
- نصراللّه حائری از مشاهیر عالمان کربلا که نورالدین در شوال ۱۱۵۴ق به وی اجازه حدیث داد[۲۹]
- علی بن علی نجار شوشتری از عالمان و پارسایان شوشتر که سید عبدالله جزایری[۳۰] از وی بسیار تجلیل کرده است.
- خواجه افضل بن خواجه علی شوشتری که به نوشته عبداللّه جزایری،[۳۱] در علم موسیقی و تألیف نَغَمات بی‌نظیر بوده است.
آثار
نورالدین در فقه و حدیث و لغت، کتاب‌ها و رساله‌های متعددی نوشته است، از جمله:
- اخلاق سلطانی، در شرح و ترجمه فارسی باب طهارت کتاب النخبة فی الحکمة العملیة و الاحکام الشرعیة تألیف فیض کاشانی که آن را به فرمان شاه حسین صفوی به فارسی ترجمه و شرح کرده است.[۳۲]
- انشاء الصلوات و التحیات باقتباس آیة النور یا دوازده امام،[۳۳] که رساله‌ای مختصر در صلوات بر چهارده معصوم (ع) است و عبداللطیف شوشتری[۳۴] و محمدعلی کشمیری[۳۵] تمام آن را نقل کرده‌اند.
- تحفة الاولیاء فی ترجمه قصص الانبیاء و المرسلین الموسوم بالنورالمبین که ترجمه‌ای از قصص الانبیاء سیدنعمت الله جزایری است، شامل یک مقدمه و ۳۲ باب.[۳۶]
- ترجمه حدیث وصیت هشام.[۳۷]
- حلّ بعض الاحادیث المشکلة یا حل الاخبار در شرح و بیان برخی احادیث مشکل.[۳۸]
- الرسالة الطهوریة یا رساله فی احکام الطهارات که آن را به دستور شاه حسین صفوی نوشته است.[۳۹]
- السیفیة، رساله‌ای مختصر در قالب معماست که آن را در پاسخ به الرسالة القوسیة اثر کمال الدین اسماعیل اصفهانی[۴۰] نگاشته و در پایان کتاب فروق اللغات آورده است.[۴۱]
- کتابی ناتمام در نحو که در آن به تفصیل به مباحث دانش نحو پرداخته است.[۴۲]
- رساله اضداد لغوی: سید احمد حسینی اشکوری،[۴۳] رساله اضداد لغوی را در زمره تألیفات نورالدین برشمرده است. این رساله به فارسی است و در آن گزیده‌ای از اضداد رضی الدین صَغانی (متوفی ۶۵۰) آمده است. این رساله به درخواست نواب مهرعلی خان ترجمه و تدوین شده است. در بخش پایانی کتاب فروق اللغات، فصلی مستقل با عنوان اضداد منقول از رضی الدین صغانی ملحق شده که به عربی است.
- فروق اللغات فی التمییز بین مُفاد الکلمات: مشهورترین اثر نورالدین جزایری، به اختصار به فروق نیز مشهور است.[۴۴] خوانساری[۴۵] به اشتباه این کتاب را از تألیفات پدر نورالدین دانسته است.[۴۶]
فروق اللغات پیوستی دارد که در آن مطالب گوناگونی در ادبیات و لغت مطرح شده است، مانند چند خطبه و لغز و قطعه‌ای ادبی که به شیوه مقامات نگاشته شده است.[۴۷] این مطالب موضوعات مختلفی دارند، از جمله برانگیختن مردم برای جهاد با افغان‌ها همزمان با ورود طهماسب دوم صفوی به اصفهان و شکست اشرف افغان از سپاه طهماسبقلی (نادرشاه) در جمادی الاولی ۱۱۴۲ق.[۴۸]
روش جزایری در نگارش کتاب فروق اللغات -که خود از آن به قانون تعبیر کرده[۴۹]- به وضوح متأثر از روش‌های معمول در فقه است. بدین ترتیب که پس از ذکر تفاوتهای میان واژه‌ها، به کتاب، سنّت یا کاربردهای زبانی استناد کرده، چنانکه به آرا و اصطلاحات فقیهان هم توجه کامل داشته است. خصلت و گرایش حدیثی وی در سراسر کتاب آشکار است.[۵۰] در کتاب فروق اللغات، برای بیان فروق لغوی، به کتب ادعیه مأثور، از جمله صحیفه سجادیه استناد شده است.[۵۱]
پانویس
- ↑ عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص ۷۷؛ شوشتری، ص ۱۰۵.
- ↑ رجوع کنید به عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص ۷۶؛ شوشتری، ص ۱۰۵.
- ↑ رجوع کند به خوانساری، ج ۴، ص ۲۵۷؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۲۲، ص ۳۷۰؛ کحّاله، ج ۱۳، ص ۳۹۲.
- ↑ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۳۵۹.
- ↑ عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۶۱؛ شوشتری، ص ۱۰۸.
- ↑ عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص۷۶.
- ↑ عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص ۷۷؛ شوشتری، ص ۱۰۶.
- ↑ عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص ۷۶؛ همو، ۱۴۰۹، ص ۶۷.
- ↑ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۳۶۳.
- ↑ شوشتری، ص ۱۰۶.
- ↑ حزین لاهیجی، ص ۲۱۵
- ↑ شوشتری، ص ۱۰۷.
- ↑ عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۶۱.
- ↑ شوشتری، ص ۱۰۶.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به کشمیری، ص ۲۳۹؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۳۶۳.
- ↑ رجوع کنید به کسروی، ص ۲۵۷ـ۲۶۲.
- ↑ شوشتری، ص ۱۰۷؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۳۶۴.
- ↑ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۴۲۱.
- ↑ محمد جزایری، ۱۳۹۷، ج ۱، ص ۲۲.
- ↑ اَعرَجی، ص ۵۰۰.
- ↑ محمد جزایری، ۱۳۹۷، ج ۱، ص ۲۲.
- ↑ عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۶۷، ۷۰؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۳۶۵ـ۳۶۶.
- ↑ اعرجی، ص۴۹۹.
- ↑ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص۳۶۶ـ ۳۶۷.
- ↑ عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص۱۲۷؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص۳۶۵.
- ↑ عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص۱۲۷؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص۳۶۵.
- ↑ رجوع کنید به عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص۱۶۳ـ۱۶۹؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص۳۷۸ـ ۴۱۱.
- ↑ شوشتری، ص۱۱۷ـ ۱۱۹.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۲۶۰.
- ↑ عبدالله جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص۱۶۴.
- ↑ عبدالله جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص۱۶۴.
- ↑ عبدالله جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ص ۷۷؛ شوشتری، ص ۱۰۷؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۳۷۴.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۲، ص ۳۹۲، ج ۸، ص ۲۶۹.
- ↑ عبداللطیف شوشتری، ص ۱۰۷ـ ۱۰۸.
- ↑ کشمیری، ص ۲۴۰ـ۲۴۱.
- ↑ عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج۳، ص۴۲۲.
- ↑ عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۶۱؛ شوشتری، ص ۱۰۷؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۱۴۶.
- ↑ عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۶۱؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۷، ص ۶۶؛ محمد جزایری، ۱۴۱۸، ص ۴۱۳ـ۴۱۴.
- ↑ عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹؛ شوشتری، همانجاها؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱۱، ص ۲۰۸.
- ↑ حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۸۸۴.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱۲، ص ۲۹۱.
- ↑ عبداللّه جزایری، ۱۴۰۹، ص ۶۰؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۲۴، ص ۸۷.
- ↑ حسینی اشکوری، ج ۱، ص ۳۲۱.
- ↑ رجوع کنید به عبداللّه جزایری، کتاب تذکره شوشتر؛ شوشتری، همانجاها؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۳۷۲ ش، ص ۷۹۴؛ درمشار، ج ۶، ستون ۶۲۹، ضبط «فروغ» اشتباه است.
- ↑ خوانساری، ج ۸، ص ۱۵۳.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱۶، ص ۱۸۷.
- ↑ رجوع کنید به فروق اللغات، ص ۳۰۸ـ۳۱۲.
- ↑ فروق اللغات، ص ۳۱۸ـ۳۲۱.
- ↑ فروق اللغات، ص ۱۶.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به فروق اللغات، ص ۱۹، ۲۳، ۳۵، ۳۹، ۱۹۱.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به فروق اللغات، ص ۳۵، ۱۲۷، ۱۳۸، ۱۹۶، ۲۱۸.
منابع
- محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
- همو، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش؛
- جعفربن محمد اعرجی، مناهل الضرب فی انساب العرب، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۳۷۷ ش؛
- فردینان توتل، «الاب هنری لامنس: ۱۸۶۲ـ۱۹۳۷»، المشرق، سال ۳۵ (نیسان ـ حزیران ۱۹۳۷)؛
- عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹؛
- همو، کتاب تذکره شوشتر، اهواز: کتابفروشی صافی، [ بی‌تا.]؛
- محمد جزایری، شجره مبارکه یا برگی از تاریخ خوزستان: در بیان انساب و احوال سادات نوریه (خاندان جزائری) و بزرگان خوزستان، ج۱، [ اهواز ? ۱۳۹۷ ]؛
- همو، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت الله جزائری، قم ۱۴۱۸؛
- نورالدین بن نعمة اللّه جزایری، رساله فی المؤنّثات السماعیة، در البلغة فی شذوراللغة، چاپ اوگوست هافنر و لویس شیخو، بیروت ۱۹۱۴؛
- همو، فروق اللغات فی التمییز بین مفاد الکلمات، چاپ محمد رضوان الدایه، تهران ۱۳۷۵ ش؛
- حاجی خلیفه؛
- محمدعلی بن ابی طالب حزین، تاریخ و سفرنامه حزین، چاپ علی دوانی، تهران ۱۳۷۵ ش؛
- احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی مرکز احیاء میراث اسلامی، قم ۱۳۷۷ ش؛
- خوانساری؛
- علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «طیف معنایی: تفاوتهای باریک در معانی کلمات»، نشر دانش، سال ۸،ش ۲ (بهمن و اسفند ۱۳۶۶)؛
- یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربـّة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛
- عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم؛ و، ذیل التحفة، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش؛
- حسن بن عبدالله عسکری، الفروق اللغویة، قاهره ۱۳۵۳، چاپ افست قم، [ بی‌تا.]؛
- عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت [ بی‌تا.]؛
- احمد کسروی، کاروند کسروی، چاپ یحیی ذکاء، تهران ۱۳۵۲ ش؛
- محمدعلی بن صادقعلی کشمیری، کتاب نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم [۱۳۹۴]؛
- هانری لامنس، فرائد اللغة فی الفروق، [ قاهره ] ۱۹۹۹؛
- خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش؛
- محمدعلی مهدوی، «درباره کتاب فروق اللغات»، نشر دانش، سال ۸،ش ۴ (خرداد و تیر ۱۳۶۷)؛
- حسین بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامۀ جهان اسلام