ابوحمزه ثمالی
| راوی، محدث و مفسر امامی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوحمزه ثابت بن دینار ثُمالی |
| لقب | ابوحمزه ثمالی |
| نسب | قبیله طی و تیره بنوثُعَل |
| محل زندگی | کوفه |
| وفات | ۱۵۰ قمری |
| مذهب | شیعه |
| صحابی | امام سجاد(ع) • امام باقر(ع) • امام صادق(ع) |
| اطلاعات حدیثی | |
| راوی از معصوم | امام سجاد(ع) |
| اعتبار | ثقه |
| تألیفات | تفسیر القرآن • کتاب النوادر • رسالة الحقوق عن علی بن الحسین(ع) |
| شهرت | راوی دعای ابوحمزه ثمالی |
ثابت بن دینار ثُمالی مشهور به ابوحمزه ثمالی (درگذشت ۱۵۰ق) راوی، محدّث و مفسر امامی قرن دوم و از اصحاب امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بود. ابوحمزه دعایی از امام زین العابدین(ع) نقل کرده است که در سحرهای ماه رمضان خوانده می‌شود و به دعای ابوحمزه ثمالی مشهور است.
شخصیت‌شناسی
سال تولدِ ثابت بن دینار معروف به ابوحمزه ثمالی دقیقاً معلوم نیست؛ اما با توجه به اینکه از زاذان کِنْدی (متوفی ۸۲ق) روایت نقل کرده است، باید پیش از سال ۸۲ق به دنیا آمده باشد.[۱]
ابوحمزه اهل کوفه بود.[۲] آل مُهَلَّب او را از موالی خود می‌دانستند؛[۳] اما نجاشی[۴] این ادعا را رد کرده است. او را از قبیله طی و تیره بنوثُعَل دانسته و دلیل شهرت ابوحمزه را به ثمالی سکونت وی در محله اقامت قبیله ثُماله از تیره اَزْد ذکر کرده‌اند.[۵] ابوحمزه در کوفه با زید بن علی مراوده داشته[۶] و شاهد دعوت و شهادت او در کوفه بود.[۷] سه فرزند ابوحمزه یعنی حمزه، نوح و منصور، نیز در قیام زید بن علی کشته شدند.[۸]
سال وفات ابوحمزه ۱۵۰ق ذکر شده است؛[۹] اما به دلیل روایت حسن بن محبوب (۱۴۹-۲۲۴) از او، تاریخ وفاتش باید بعد از ۱۵۰ باشد.[۱۰] در باب تاریخ وفات ابوحمزه اقوال دیگری هم وجود دارد که منشأ آنها تصحیفاتی است که در کتاب‌های حدیثی و رجالی رخ داده است.[۱۱]
از دیدگاه علمای رجال
یعقوبی،[۱۲] تاریخ‌نگار و جغرافی‌دان سده سوم هجری، ابوحمزه را از فقهای کوفه شمرده است و کشی[۱۳] و نجاشی[۱۴] در باب منزلت والای وی روایاتی نقل کرده‌اند. دو روایت در ذم ابوحمزه نیز در رجال کشی[۱۵] آمده است که از دیدگاه سید ابوالقاسم خوئی[۱۶] اشکالات سندی دارند. ابوحمزه شیوخ و راویان بسیاری دارد. مزّی[۱۷] و خوئی[۱۸] فهرستی شامل کسانی که ثمالی از آنها روایت کرده و کسانی که از ثمالی حدیث نقل کرده‌اند، آورده است. اگر چه غالباً اهل سنّت وی را قدح و تضعیف کرده‌اند،[۱۹] حاکم نیشابوری در المستدرک[۲۰] از ابوحمزه حدیث نقل کرده و حکم به صحت آنها داده و در خطبه کتاب[۲۱] به وثاقت جمیعِ راویانی که در طرق حدیثی او وارد شده‌اند، تصریح کرده است. فضل بن شاذان از امام رضا(ع) روایت کرده است که ابوحمزه در زمان خود مانند سلمان در زمانش و در روایتی دیگر مانند لقمان در زمانش بوده است.[۲۲]
آثار
نجاشی[۲۳] از آثار ابوحمزه به تفسیر القرآن، کتاب النوادر و رسالة الحقوق عن علی بن الحسین(ع) اشاره کرده است. برخی معتقدند ابوحمزه ثمالی نخستین دانشمند شیعی است که کتاب تفسیر قرآن را نگاشته است.[۲۴]
تفسیر
طریق و متن متداول تفسیرِ ابوحمزه در میان امامیه، به روایت ابوبکر محمد بن عمر جِعابی از ابو سهل عمرو بن حمدان در محرّم ۳۰۷، از سلیمان بن اسحاق مُهَلَّبی است و سلیمان بن اسحاق در ۲۶۷ در بصره، تفسیر ابوحمزه را از طریق عموی خود، ابو عمرو عبد ربه مهلَّبی، از ابوحمزه روایت کرده است.[۲۵] عبداللّه بن حمزه منصور باللّه (متوفی۶۱۴)[۲۶] ضمن اشاره به این طریق روایت تفسیر ابوحمزه، به تفاوت متن این روایت با تحریری از تفسیر که میان اهل سنّت رواج داشته، اشاره کرده و چند نقل از تحریری را که به روایت جعابی است، آورده است. ظاهراً احمد بن محمد ثعلبی (متوفی ۴۲۷) که در تألیف تفسیر خود، الکشف و البیان، از تفسیر ابوحمزه استفاده کرده،[۲۷] از همین تحریر بهره برده است.[۲۸] متن تفسیر ابوحمزه تا قرن ششم باقی بوده است. طبرسی در مجمع البیان[۲۹] و ابن شهرآشوب (متوفی ۵۸۸) در مناقب آل ابی‌طالب[۳۰] از این تفسیر، روایاتی نقل کرده‌اند. عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، روایات منقول از ابوحمزه را که مضامین تفسیری داشته یا در منابع به نقل آنها از تفسیر ابوحمزه اشاره شده در کتابی با عنوان «تفسیر القرآن الکریم لابی حمزة بن ثابت بن دینار الثمالی» گردآوری کرده است.
خصوصیات تفسیر ابوحمزه
در تفسیر ابوحمزه، بر خلاف تفاسیر مأثور دیگر، احادیث مرسل کم‌تری دیده می‌شود. ابوحمزه به اسباب نزول توجه داشته و ضمن توجه به فضائل اهل بیت(ع)، از شیوه تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده و به اجتهاد، قرائت، لغت، نحو و نقل آرای مختلف در معنای آیات اهتمام ویژه داشته است.[۳۱]
مسند ابوحمزه
عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، مجموعه روایات فقهی منقول از ابوحمزه را گرد آورده و بر اساس ابواب فقهی در کتاب مسند ابی حمزه ثابت بن دینار ثمالی به چاپ رسانده است. در منابع، در بین آثار ابوحمزه، به تألیف مسند اشاره‌ای نشده و تنها شیخ طوسی[۳۲] از تألیف اثری به نام کتاب یاد کرده که ظاهراً مقصود وی از این عنوان، اصل (یکی از اصول اربعمائه) است.
طُرُق روایات کتاب مسند ابو حمزه
شیخ طوسی[۳۳] دو طریق در روایت کتاب (اصل) ابوحمزه یاد کرده است: نخست به روایت جماعتی از عالمان امامیه از شیخ صدوق به روایت پدر صدوق و محمد بن حسن بن ولید (متوفی ۳۴۳) و موسی بن متوکل از سعدبن عبداللّه اشعری (متوفی ۲۹۹ یا ۳۰۱) و عبداللّه بن جعفر حِمْیری از احمد بن محمد بن عیسی از حسن بن محبوب از ابوحمزه و دوم از طریق احمد بن عَبْدون (متوفی ۴۲۳)، از ابوطالب عبیداللّه بن احمد انباری (متوفی ۳۵۶)، از حمید بن زیاد که وی نیز این کتاب را به روایت یونس بن علی عطار از ابوحمزه نقل کرده است.
دیگر تألیفات
نجاشی[۳۴] از دیگر آثار ثمالی، به کتاب النوادر به روایت حسن بن محبوب از ابوحمزه اشاره کرده و طریق خود را در نقل این کتاب آورده است. شیخ طوسی[۳۵] نیز در کنار کتابی به نام کتاب الزهد از کتاب النوادر سخن گفته و طریق خود را در روایتِ این دو کتاب به روایت حمیدبن زیاد (متوفی ۳۱۰) از ابوجعفر محمد بن عیاش بن عیسی از ابوحمزه آورده است.
اثرِ دیگر ابوحمزه، رسالة الحقوق است. متن این رساله با تغییرات اندکی در دو تحریر، یکی به روایت ابن‌بابویه[۳۶] و دیگری به روایت ابن‌شُعْبَة حَرّانی (قرن چهارم)، در کتاب تحف العقول[۳۷] باقی مانده است.
دعای ابوحمزه ثمالی
ابوحمزه از برخی امامان دعاهای متعددی آموخته است.[۳۸] شیخ طوسی در مصباح المتهجّد،[۳۹] به نقل از ابوحمزه، دعایی از امام سجاد(ع) آورده که در سحرهای ماه رمضان خوانده می‌شود و به دعای ابوحمزه ثمالی مشهور است و شرح‌هایی نیز بر آن نوشته شده است.[۴۰] این دعای نسبتاً طولانی مضامین اخلاقی و عرفانی والایی دارد و خواندن آن در بین شیعیان متداول است.
پانویس
- ↑ رجوع کنید به:مِزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۳۵۸.
- ↑ عقیلی مکی، کتاب الضعفاء الکبیر، ۱۴۰۴ق، سفر اول، ص۱۷۲؛ نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه...، ۱۴۰۷ق، ص۱۱۵.
- ↑ ابن‌بابویه، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۱ق، ج۴، مشیخه، ص۳۶.
- ↑ نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه...، ۱۴۰۷ق، ص۱۱۵.
- ↑ قمی، الکنی والالقاب، ج۲، ص۱۳۲
- ↑ رجوع کنید به: ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین(ع)، ۱۴۱۹ق،ص۱۴۰.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۶، ص۳۷.
- ↑ نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه...، ۱۴۰۷ق، ص۱۱۵.
- ↑ رجوع کنید به: ابن‌بابویه، من لا یحضره الفقیه؛ نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه...، ۱۴۰۷ق، ص۱۱۵.
- ↑ رجوع کنید به: کلینی، ج۱، ص۸۸، ۳۶۸، ج۲، ص۸۱، ۱۸۸.
- ↑ ابوحمزه ثمالی، مقدمه حرزالدین، ص۱۷.
- ↑ یعقوبی، ج۲، ص۳۶۳-۳۶۲، ۳۹۰-۳۹۱.
- ↑ کشی، ص۲۰۲-۲۰۳.
- ↑ نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه...، ۱۴۰۷ق، ص۱۱۵.
- ↑ کشی، ص۲۰۱.
- ↑ خوئی، ج۳، ص۳۸۹-۳۹۰.
- ↑ مزی، ج۴، ص۳۵۸.
- ↑ خوئی، ج۲۱، ص۱۳۵.
- ↑ رجوع کنید به: ابن عدی، ج۲، ص۵۲۰.
- ↑ حاکم نیشابوری، ج۲، ص۴۷۴، ج۴، ص۲۲۲.
- ↑ حاکم نیشابوری، ج۱، ص۲۳.
- ↑ نامداری، احمدی، میرزایی احد، بررسی سبک‌شناسانه دعای ابوحمزه ثمالی، ۱۳۹۴ش، ص ۱۱۵..
- ↑ نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه...، ۱۴۰۷ق، ص۱۱۵-۱۱۶.
- ↑ خزائلی، متن، شرح و تفسیر دعای ابوحمزه ثمالی، ۱۳۸۷ش، ص۲۵..
- ↑ نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه...، ۱۴۰۷ق، ص۱۱۵.
- ↑ منصوربالله، العقد الثمین، ص۱۵۳-۱۵۴.
- ↑ ثعلبی، ج۱، ص۸۲.
- ↑ رجوع کنید به: سزگین، ج۱، جزء ۳، ص۲۷۳.
- ↑ رجوع کنید به: ج ۳، ۱۵۰، ۱۵۲.
- ↑ رجوع کنید به: ابن شهر آشوب، ج۱، ص۱۱، ۷۰، ج۲، ص۷۱، ج۳، ص۶۱.
- ↑ رجوع کنید به: مقدمه حرزالدین، ص۶۰۶۶.
- ↑ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم...، ۱۴۲۰ق، ص۱۰۵.
- ↑ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم...، ۱۴۲۰ق، ص۱۰۵.
- ↑ نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه...، ۱۴۰۷ق، ص۱۱۶.
- ↑ فهرست کتب الشیعة و اصولهم...، ۱۴۲۰ق، ص۱۰۵.
- ↑ ابن‌بابویه، الامالی، ۱۳۶۲ش، ص۳۶۸-۳۷۵؛ ابن‌بابویه، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۳۷۶-۳۸۱.
- ↑ ابن‌شعبه، تحف العقول، ۱۳۶۳ش، ص۲۵۵-۲۷۲.
- ↑ رجوع کنید به: کلینی، ج۲، ص۵۴۰-۵۴۱، ۵۵۶، ۵۶۸.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۵۸۲-۶۰۴.
- ↑ رجوع کنید به: آقابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۲۴۶.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، الامالی، قم، ۱۳۶۲ش.
- ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، تحقیق حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- ابن‌شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۳ ش.
- ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، قم، بی‌تا.
- ابن‌طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، تحقیق تحسین آل شبیب موسوی، قم، ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
- ابن‌عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- ابوحمزه ثمالی، ثابت بن دینار، تفسیرالقرآن الکریم لأبی حمزة ثابت بن دینار الثمالی، تحقیق عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم، ۱۳۷۸ش.
- ثعلبی، احمدبن محمد، الکشف والبیان المعروف تفسیر الثعلبی، تحقیق علی عاشور، بیروت، ۱۴۲۲ق/۲۰۰۲م.
- حاکم نیشابوری، محمدبن عبداللّه، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- خوئی.
- سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۳، ترجمه (به عربی) محمود فهمی حجازی، ریاض، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- طبرسی.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م، چاپ افست قم، بی‌تا.
- طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، تحقیق عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰ق.
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجّد، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
- عقیلی مکی، محمد بن عمرو، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، تلخیص محمد بن حسن طوسی، تحقیق حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
- کلینی.
- مِزّی، یوسف بن عبدالرحمان، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۴، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- منصور باللّه، عبداللّه بن حمزه، العقد الثمین فی تبیین احکام الائمة الهادین، نسخه عکسی کتابخانه مرکز احیای میراث اسلامی قم، ش۲۰.
- نجاشی، احمدبن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷.
- یعقوبی، تاریخ.
- خزائلی، محمدعلی، متن، شرح و تفسیر دعای ابوحمزه ثمالی، محاضر: عباس ایزدی، قم، ابتکار دانش، ۱۳۸۷ش.
- نامداری، ابراهیم، و علی‌اکبر احمدی و اعظم میرزایی احد، «بررسی سبک‌شناسانه دعای ابوحمزه ثمالی»، فصلنامه الاهیات قرآنی، شماره ۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش.
پیوند به بیرون