خمس: تفاوت بین نسخه‌ها
Hasaninasab (بحث | مشارکتها) جز (←چند نکته در احکام خمس) |
جز (تمیز کاری) |
||
| (۱۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{احکام}} | {{احکام}} | ||
{{مقاله توصیفی فقهی }} | {{مقاله توصیفی فقهی }} | ||
| − | '''خُمس'''، | + | '''خُمس'''، پرداخت یک پنجم مازاد درآمد سالانه و برخی موارد دیگر مانند معدن و گنج با شروطی که در [[فقه]] آمده است. خُمس از [[فروع دین]] است و [[آیه ۴۱ سوره انفال]] و بیش از ۱۱۰ حدیث در کتابهای روایی از آن سخن گفته‌اند. |
خمس از موضوعات مهم فقه [[اسلام|اسلامی]] و به طور خاص فقه [[امامیه]] است. محاسبه و پرداخت خمس از تکالیفی است که [[شیعه|شیعیان]] در طول زندگی به آن عنایتی ویژه دارند. | خمس از موضوعات مهم فقه [[اسلام|اسلامی]] و به طور خاص فقه [[امامیه]] است. محاسبه و پرداخت خمس از تکالیفی است که [[شیعه|شیعیان]] در طول زندگی به آن عنایتی ویژه دارند. | ||
| سطر ۷: | سطر ۷: | ||
نیمی از خمس به [[سادات]] فقیر اختصاص دارد و نیم دیگر به عنوان [[سهم امام]] در دوران [[غیبت امام زمان]] توسط [[مرجع تقلید|مراجع تقلید]] در اموری که با توجه به تاریخ زندگی [[اهل بیت(ع)]] مورد مصرف خمس تشخیص می‌دهند، هزینه می‌گردد. | نیمی از خمس به [[سادات]] فقیر اختصاص دارد و نیم دیگر به عنوان [[سهم امام]] در دوران [[غیبت امام زمان]] توسط [[مرجع تقلید|مراجع تقلید]] در اموری که با توجه به تاریخ زندگی [[اهل بیت(ع)]] مورد مصرف خمس تشخیص می‌دهند، هزینه می‌گردد. | ||
| − | وجوهات حاصل از پرداخت خمس یکی از منابع اصلی مالی [[حوزه علمیه|حوزه‌های علمیه]] و ترویج [[دین]] در جامعه اسلامی است. | + | [[وجوهات]] حاصل از پرداخت خمس یکی از منابع اصلی مالی [[حوزه علمیه|حوزه‌های علمیه]] و ترویج [[دین]] در جامعه اسلامی است. |
== آیه خمس== | == آیه خمس== | ||
| سطر ۱۳: | سطر ۱۳: | ||
[[آیه]] ۴۱ [[سوره انفال|سورۀ انفال]] به موضوع خمس پرداخته و آن را از نشانه‌های [[ایمان]] شمرده است: | [[آیه]] ۴۱ [[سوره انفال|سورۀ انفال]] به موضوع خمس پرداخته و آن را از نشانه‌های [[ایمان]] شمرده است: | ||
| − | {{متن قرآن| {{قلم رنگ۱|سبز|وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیل | + | {{متن قرآن| {{قلم رنگ۱|سبز|وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیل إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یوْمَ الْفُرْقانِ}}|ترجمه= و بدانید که هر غنیمتی به دست شما رسید یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و [[یتیم|یتیمان]] و بینوایان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه در روز فرقان بر رسولش نازل کرد ایمان دارید|سوره=انفال|آیه= ۴۱}} |
در این آیه تأکیدهای ادبی متعددی وجود دارد: واعلموا، انّما، مِن شیءٍ، فَإنّ، لِلّه، إن کنتُم آمَنتُم که اهمیت بالای خمس را می‌رساند. | در این آیه تأکیدهای ادبی متعددی وجود دارد: واعلموا، انّما، مِن شیءٍ، فَإنّ، لِلّه، إن کنتُم آمَنتُم که اهمیت بالای خمس را می‌رساند. | ||
| سطر ۲۹: | سطر ۲۹: | ||
|- | |- | ||
| | | | ||
| − | {{ستون-شروع| | + | {{ستون-شروع|۲}} |
* نسل پاک<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۴۷.</ref> | * نسل پاک<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۴۷.</ref> | ||
* تقویت دین<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۵۳۸.</ref> | * تقویت دین<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۵۳۸.</ref> | ||
| سطر ۴۷: | سطر ۴۷: | ||
بیشتر فقها و [[تفسیر|مفسرین]] [[تشریع]] خمس در اسلام را در سال دوم هجرت، هنگام [[جنگ بدر]] دانسته‌اند. غنیمت‌های فراوان به دست آمده در این جنگ مناقشات و اختلاف نظرهایی را بر سر تقسیم غنایم میان جنگ آوران و گردآورندگان غنایم به دنبال داشت. در عرب پیش از [[اسلام]] قاعده این بود که معمولا فرمانده جنگ یک چهارم غنایم را دریافت می‌کرد.<ref>فراهیدی، العین، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۳۳.</ref> | بیشتر فقها و [[تفسیر|مفسرین]] [[تشریع]] خمس در اسلام را در سال دوم هجرت، هنگام [[جنگ بدر]] دانسته‌اند. غنیمت‌های فراوان به دست آمده در این جنگ مناقشات و اختلاف نظرهایی را بر سر تقسیم غنایم میان جنگ آوران و گردآورندگان غنایم به دنبال داشت. در عرب پیش از [[اسلام]] قاعده این بود که معمولا فرمانده جنگ یک چهارم غنایم را دریافت می‌کرد.<ref>فراهیدی، العین، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۳۳.</ref> | ||
| − | با نزول [[آیه انفال]]، همۀ [[انفال]] از آن [[پیامبر(ص)|رسول خدا]] اعلام شد. سپس آیه خمس تملک غنایم را پس از کسر یک پنجم آن به غنیمت گیرندگان اجازه داد. [[محمد بن جریر طبری|طبری]] نخستین دریافت خمس از جانب پیامبر اکرم را به [[غزوه بنی قینقاع]] نسبت داده است. از پیامبر اکرم [[حدیث|احادیث]] و نامه‌های متعددی در زمینۀ خمس نقل شده است. از [[امامان شیعه]] نیز احادیث بسیاری در موضوع خمس نقل شده است که مهم‌ترین مستند احکام فقهی خمس به شمار می‌رود. | + | با نزول [[آیه انفال]]، همۀ [[انفال]] از آن [[پیامبر(ص)|رسول خدا]] اعلام شد. سپس آیه خمس تملک غنایم را پس از کسر یک پنجم آن به غنیمت گیرندگان اجازه داد. [[محمد بن جریر بن یزید طبری|طبری]] نخستین دریافت خمس از جانب پیامبر اکرم را به [[غزوه بنی قینقاع]] نسبت داده است. از پیامبر اکرم [[حدیث|احادیث]] و نامه‌های متعددی در زمینۀ خمس نقل شده است. از [[امامان شیعه]] نیز احادیث بسیاری در موضوع خمس نقل شده است که مهم‌ترین مستند احکام فقهی خمس به شمار می‌رود. |
رساله‌ها و آثار متعددی را نیز برخی شاگردان امامان شیعه و نیز فقهای دوران [[غیبت صغری]]، مانند [[حسین بن سعید اهوازی]]، [[علی بن مهزیار اهوازی]]، [[محمد بن اورمه قمی]] و [[محمد بن حسن صفار]] دربارۀ خمس نگاشته‌اند. نگارش رساله و کتاب در این باره و در ادوار بعد نیز مورد توجه [[:رده:فقهای شیعه|فقهای شیعه]] بوده است.<ref>آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۷۲.</ref> | رساله‌ها و آثار متعددی را نیز برخی شاگردان امامان شیعه و نیز فقهای دوران [[غیبت صغری]]، مانند [[حسین بن سعید اهوازی]]، [[علی بن مهزیار اهوازی]]، [[محمد بن اورمه قمی]] و [[محمد بن حسن صفار]] دربارۀ خمس نگاشته‌اند. نگارش رساله و کتاب در این باره و در ادوار بعد نیز مورد توجه [[:رده:فقهای شیعه|فقهای شیعه]] بوده است.<ref>آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۷۲.</ref> | ||
| سطر ۵۳: | سطر ۵۳: | ||
== احکام خمس == | == احکام خمس == | ||
===مصرف خمس: سهم امام و سهم سادات=== | ===مصرف خمس: سهم امام و سهم سادات=== | ||
| − | در [[آیه خمس]]، به شش گروه که صاحبان خمس هستند اشاره شده است: ۱.خداوند (لِلهِ)، ۲.رسول خدا (لِلرّسولِ)، ۳.ذی القُربی، ۴. | + | در [[آیه خمس]]، به شش گروه که صاحبان خمس هستند اشاره شده است: ۱.خداوند (لِلهِ)، ۲.رسول خدا (لِلرّسولِ)، ۳.ذی القُربی، ۴.[[یتیم|یتیمان]]، ۵.مسکینان، ۶.کسانی که در سفر به فقر گرفتار شده‌اند. |
«ذی القُربی» در لغت به همه خویشاوندان شخص گفته می‌شود ولی با توجه به روایات، منظور از [[ذوی القربی|ذی القربی]] در این آیه امامان [[اهل بیت]] هستند.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، جلد ۹ بحث خمس.</ref> | «ذی القُربی» در لغت به همه خویشاوندان شخص گفته می‌شود ولی با توجه به روایات، منظور از [[ذوی القربی|ذی القربی]] در این آیه امامان [[اهل بیت]] هستند.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، جلد ۹ بحث خمس.</ref> | ||
:'''سهم امام:''' «سهم خدا» و «سهم پیامبر» و «سهم ذی القربی» مطابق [[روایات]] متعلق به امام جامعه اسلامی (پیامبر یا امام معصوم) بوده و به «سَهم امام» مشهور است که در زمان [[غیبت کبرا]] مراجع تقلید به عنوان نائبان عام [[امام زمان]] آن را دریافت کرده و در اموری که مطابق تاریخ و روایات، خود [[اهل بیت]] صرف می‌کردند هزینه می‌کنند.{{مدرک}} | :'''سهم امام:''' «سهم خدا» و «سهم پیامبر» و «سهم ذی القربی» مطابق [[روایات]] متعلق به امام جامعه اسلامی (پیامبر یا امام معصوم) بوده و به «سَهم امام» مشهور است که در زمان [[غیبت کبرا]] مراجع تقلید به عنوان نائبان عام [[امام زمان]] آن را دریافت کرده و در اموری که مطابق تاریخ و روایات، خود [[اهل بیت]] صرف می‌کردند هزینه می‌کنند.{{مدرک}} | ||
| − | :'''سهم سادات:''' بحث دیگر | + | :'''سهم سادات:''' بحث دیگر این است که در آیه شریفه، آیا مراد از «یتامی»، «مساکین» و «ابن السبیل» مطلق این افراد هستند؛ یعنی هر کسی که عنوان یتیم، یا مسکین و یا ابن السبیل بر او صدق کند؟ و یا این که مراد، خصوص یتیمان و مساکین و در راه ماندگان از نزدیکان پیامبر و آل رسول است؟ علمای امامیه قائل‌اند: مراد، یتیمان، مستمندان، و در راه ماندگان از [[بنی هاشم|بنی‌هاشم‌اند]].<ref>فاضل لنکرانی، خمس، ۱۳۹۲ش، ص۹۲.</ref> از این رو، این بخش را «[[سهم سادات]]» می‌نامند. با توجه به تقسیم مصرف خمس به دو بخش عمده «[[سهم امام]]» و «سهم سادات»، گاهی از خمس با عبارت «سَهْمَین» یاد می‌شود. |
| − | + | به نظر برخی [[فقه|فقیهان]]، خمس و [[انفال]] ملک اشخاص نیست، بلکه به حکومت حق و منصب [[امامت]] تعلق دارد که طی دوران مختلف بر [[پیامبر]] و [[امامان شیعه]] منطبق بوده است. و البته اداره زندگی شخصی و خانوادگی پیامبر از مهم‌ترین مصالح مسلمین و از جمله مصارف خمس است. در [[روایات]] نیز شواهدی مبنی بر این که خمس ملک عنوان است نه اشخاص وجود دارد.<ref>منتظری، کتاب الخمس و الانفال، [بی‌تا]، ص۱۱ـ۱۳.</ref> همچنین عناوین سه‌گانه [[یتیم|یتیمان]]، [[مسکین|مساکین]] و [[ابن سبیل]] که در [[آیه خمس]] آمده است، مصادیقی از مصارف خمس هستند و به معنای این نیست که خمس ملک و متعلق به آنهاست؛ چرا که رسیدگی به امور آنها از وظایف حکومت است. یکی از دلایل این موضوع، وجود «لام» ملکیت و اختصاص برای عناوین سه‌گانه اول آیه خمس است که برای عناوین سه‌گانه دوم تکرار نشده است.<ref>منتظری، کتاب الخمس و الانفال، [بی‌تا]، ص۲۵۰ و ۲۵۱.</ref> و اساساً خمس یک حق مالی یکپارچه و غیرقابل تقسیم است که اولاً و بالذات به خداوند تعلق دارد و سپس به پیامبر و امامان معصوم از جهت حکومت و امامت.<ref>منتظری، کتاب الخمس و الانفال، [بی‌تا]، ص۲۶۱ـ۲۶۳ (با اشاره به کتاب «ذخائر الامامة فی الخمس»).</ref> | |
| − | |||
| − | |||
===موارد وجوب خمس=== | ===موارد وجوب خمس=== | ||
| سطر ۷۴: | سطر ۷۲: | ||
# گنج، به معنای مالی که در مکانی همچون زمین، دیوار و یا تنۀ درخت و شبیه به این موارد پنهان شده باشد. ([http://portal.anhar.ir/node/1920/?ref=sbttl#gsc.tab=0 احکام]) | # گنج، به معنای مالی که در مکانی همچون زمین، دیوار و یا تنۀ درخت و شبیه به این موارد پنهان شده باشد. ([http://portal.anhar.ir/node/1920/?ref=sbttl#gsc.tab=0 احکام]) | ||
# غوص، به معنای آنچه با غواصی از دریا به دست می‌آید نظیر مروارید و مرجان. ([http://portal.anhar.ir/node/1922/?ref=sbttl#gsc.tab=0 احکام]) | # غوص، به معنای آنچه با غواصی از دریا به دست می‌آید نظیر مروارید و مرجان. ([http://portal.anhar.ir/node/1922/?ref=sbttl#gsc.tab=0 احکام]) | ||
| − | # مال آمیخته به [[حرام]] به گونه‌ای که جدا سازی آنها از یک دیگر ممکن نباشد و میزان مال حرام و صاحبان اصلی آن نیز معلوم نباشد.( [http://portal.anhar.ir/node/1921/?ref=sbttl#gsc.tab=0 احکام]) | + | # مال آمیخته به [[حرام]] به گونه‌ای که جدا سازی آنها از یک دیگر ممکن نباشد و میزان مال حرام و صاحبان اصلی آن نیز معلوم نباشد.([http://portal.anhar.ir/node/1921/?ref=sbttl#gsc.tab=0 احکام]) |
# زمینی که [[ذمّی]] از مسلمان بخرد. ([http://portal.anhar.ir/node/1924/?ref=sbttl#gsc.tab=0 احکام]) | # زمینی که [[ذمّی]] از مسلمان بخرد. ([http://portal.anhar.ir/node/1924/?ref=sbttl#gsc.tab=0 احکام]) | ||
|- | |- | ||
| سطر ۸۸: | سطر ۸۶: | ||
هر فرد [[بلوغ|بالغی]] لازم است روزی را برای محاسبه سال خمسی خود قرار دهد. برخی مراجع تقلید آغاز سال خمسی را اولین مالی که به انسان می‌رسد(هدیه، حقوق،...) می‌دانند، برخی دیگر اولین درآمد و برخی اولین روز آغاز کار.<ref> توضیح المسائل مراجع، ۱۳۷۵ش، م۱۷۵۲-۱۷۵۳ </ref> هنگامی که از آغاز سال خمسی یک سال گذشت، آن روز وقت حساب سال است. کیفیت اجمالی محاسبه خمس به [[فتوا|فتوای]] بیشتر مراجع چنین است: | هر فرد [[بلوغ|بالغی]] لازم است روزی را برای محاسبه سال خمسی خود قرار دهد. برخی مراجع تقلید آغاز سال خمسی را اولین مالی که به انسان می‌رسد(هدیه، حقوق،...) می‌دانند، برخی دیگر اولین درآمد و برخی اولین روز آغاز کار.<ref> توضیح المسائل مراجع، ۱۳۷۵ش، م۱۷۵۲-۱۷۵۳ </ref> هنگامی که از آغاز سال خمسی یک سال گذشت، آن روز وقت حساب سال است. کیفیت اجمالی محاسبه خمس به [[فتوا|فتوای]] بیشتر مراجع چنین است: | ||
| − | چیزهایی که برای خوراک و مانند آن مورد استفاده قرار می‌گیرد و عین آن از بین می‌رود (مانند خوراکیها، مواد شوینده،...) چنانچه تا آخر سال خمسی زیاد بیاید باید خمس (یک پنجم) آن را به قیمت روز بپردازند و چیزهایی از مخارج زندگی که مورد نیاز انسان است و با استفاده از بین نمی‌رود (مانند فرش، یخچال، وسیله نقلیه و...) اگر آنها را از درآمد بین سال تهیه کرده هر چند سال هم بر آنها بگذرد خمس به آنها تعلق نمی‌گیرد مگر این که نیازش از آن برطرف شود، اما اگر اصل این وسائل را از درآمد آخر سال که خمس آن داده نشده تهیه کرده | + | چیزهایی که برای خوراک و مانند آن مورد استفاده قرار می‌گیرد و عین آن از بین می‌رود (مانند خوراکیها، مواد شوینده،...) چنانچه تا آخر سال خمسی زیاد بیاید باید خمس (یک پنجم) آن را به قیمت روز بپردازند و چیزهایی از مخارج زندگی که مورد نیاز انسان است و با استفاده از بین نمی‌رود (مانند فرش، یخچال، وسیله نقلیه و...) اگر آنها را از درآمد بین سال تهیه کرده هر چند سال هم بر آنها بگذرد خمس به آنها تعلق نمی‌گیرد مگر این که نیازش از آن برطرف شود، اما اگر اصل این وسائل را از درآمد آخر سال که خمس آن داده نشده تهیه کرده باید خمس آن را بپردازد.<ref>امام خمینی، توضیح المسائل، دفتر نشر اسلامی، ج۱، س ۱۹۷ و ۱۹۱ و ۱۸۴ و ۱۲۰ و ۱۲۱؛ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ۱۳۹۱ش، س ۹۰۶ و ۹۰۹ و ۹۱۲ و ۸۵۱ تا ۸۵۳ ؛ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، باب الخمس، م ۶۷.</ref> |
===چند نکته در احکام خمس=== | ===چند نکته در احکام خمس=== | ||
| سطر ۹۵: | سطر ۹۳: | ||
* چنانچه در هزینۀ سالانه خود زیاده‌روی کرده باشد خمس آن بخش را نیز باید بپردازد. | * چنانچه در هزینۀ سالانه خود زیاده‌روی کرده باشد خمس آن بخش را نیز باید بپردازد. | ||
* اگر شک داریم میزبان ما خمس می‌پردازد یا نه، جستجو و کنکاش ممنوع بوده و خوردن غذای او اشکال ندارد. | * اگر شک داریم میزبان ما خمس می‌پردازد یا نه، جستجو و کنکاش ممنوع بوده و خوردن غذای او اشکال ندارد. | ||
| − | کتابی ۹۰ | + | کتابی ۹۰ صفحه‌ای با عنوان «آسان‌ترین شیوه محاسبه خمس» در قطع جیبی به زبانی ساده اموالی که خمس به آنها تعلق می‌گیرد را بیان می‌کند. این کتاب مطابق با فتاوای آیات عظام [[امام خمینی]]، [[محمدعلی اراکی|اراکی]]، [[محمدتقی بهجت|بهجت]]، [[جواد تبریزی|تبریزی]]، [[سیدابوالقاسم خویی|خویی]]، [[سیدعلی خامنه‌ای|خامنه‌ای]]، [[موسی شبیری زنجانی|زنجانی]]، [[سیدعلی سیستانی|سیستانی]]، [[لطف الله صافی|صافی]]، [[محمد فاضل لنکرانی|فاضل]]، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی|گلپایگانی]]، [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم]]، [[حسین وحید خراسانی|وحید خراسانی]] و [[حسین نوری همدانی|نوری همدانی]] نگاشته شده است.<ref>[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1156 کتاب آسان‌ترین شیوه محاسبه خمس]</ref> |
===دست گردان کردن خمس=== | ===دست گردان کردن خمس=== | ||
| − | در مواردی ممکن است شخص در زمان پرداخت خمس خود نتواند همه یا بخشی از آن را بپردازد، از طرف دیگر استفاده از اموالی که به آنها خمس تعلق گرفته نیز ممنوع است، در اینجا مرجع تقلید یا نماینده او می‌تواند با توجه به شرایطی که شخص در آن قرار دارد خمس او را دریافت کند تا با پرداخت خمس، شخص وظیفه دینی خود را انجام داده باشد و بتواند در اموال خود تصرف [[حلال]] کند و سپس همه یا بخشی از خمس دریافت شده را به عنوان [[قرض]] به خود او بازمی‌گرداند تا پس از رفع مشکل آن قرض را بازپس دهد، به این عمل «دست گردان» کردن می‌گویند.<ref> | + | در مواردی ممکن است شخص در زمان پرداخت خمس خود نتواند همه یا بخشی از آن را بپردازد، از طرف دیگر استفاده از اموالی که به آنها خمس تعلق گرفته نیز ممنوع است، در اینجا مرجع تقلید یا نماینده او می‌تواند با توجه به شرایطی که شخص در آن قرار دارد خمس او را دریافت کند تا با پرداخت خمس، شخص وظیفه دینی خود را انجام داده باشد و بتواند در اموال خود تصرف [[حلال]] کند و سپس همه یا بخشی از خمس دریافت شده را به عنوان [[قرض]] به خود او بازمی‌گرداند تا پس از رفع مشکل آن قرض را بازپس دهد، به این عمل «دست گردان» کردن می‌گویند.<ref>خامنه‌ای، اجوبةالاستفتات، ۱۳۹۱ش، س ۹۲۴.</ref> |
== وجوب خمس مازاد درآمد == | == وجوب خمس مازاد درآمد == | ||
| − | از جمله مناقشاتی که پیرامون خمس مازاد درآمد (ارباح مکاسب) شکل گرفته است آن است که در منابع تاریخی و حدیثی تا زمان [[امام باقر(ع)]] و [[امام صادق | + | از جمله مناقشاتی که پیرامون خمس مازاد درآمد (ارباح مکاسب) شکل گرفته است آن است که در منابع تاریخی و حدیثی تا زمان [[امام باقر(ع)]] و [[امام صادق(ع)]] گزارش‌های دریافت خمس به گستردگی گزارش‌های دریافت زکات نقل نشده است. این اشکال پاسخ‌های دامنه‌دار و تفصیلی را از سوی فقهای قائل به وجوب خمس ارباح مکاسب به همراه داشته است. مضمون پاسخ فقها آن است که ادلۀ خمس به ویژه تعابیر احادیث به خوبی نشان می‌دهد که وجوب خمس حکمی کلی، قانونی و ثابت است که اختصاص به زمان معینی ندارد.<ref> مکارم شیرازی، انوار الفقاهه، ۱۴۱۶ق، ص۲۹۱-۲۹۲</ref> مدافعان قول به تعلق خمس به ارباح مکاسب همچنین مدعی شده‌اند که اگر فقرای [[بنی هاشم]] از خمس ارباح مکاسب محروم باشند، با توجه به اختصاص یافتن [[زکات]] به غیر بنی هاشم، راهی برای تأمین زندگی آنها وجود نخواهد داشت.<ref>بروجردی، المستند فی شرح عروة الوثقی، ۱۴۲۱ق، ص۲۰۰-۲۰۱</ref> |
== خمس در زمان غیبت== | == خمس در زمان غیبت== | ||
| − | یکی از مباحث خمس، چگونگی حکم خمس در زمان [[غیبت امام زمان (عج)|غیبت امام معصوم]] است. نظر مشهور فقهای معاصر آن است که [[سهم امام]] در زمان [[غیبت امام زمان|غیبت]] در مواردی مصرف شود که مرجع تقلید علم یا ظن معتبر دارد که اگر امام معصوم ظاهر باشد، آن را در همان موارد به کار می‌برد، همچون تقویت اسلام و [[حوزه علمیه| | + | یکی از مباحث خمس، چگونگی حکم خمس در زمان [[غیبت امام زمان(عج)|غیبت امام معصوم]] است. نظر مشهور فقهای معاصر آن است که [[سهم امام]] در زمان [[غیبت امام زمان|غیبت]] در مواردی مصرف شود که مرجع تقلید علم یا ظن معتبر دارد که اگر امام معصوم ظاهر باشد، آن را در همان موارد به کار می‌برد، همچون تقویت اسلام و [[حوزه علمیه|حوزه‌های علمیه]]، تبلیغ اسلام، بنای [[مسجد|مساجد]] در موارد لزوم، امور کتابخانه‌ها و مدارس، رسیدگی به مستمندان و به عبارتی همۀ امور خیر به ترتیب اولویت و اهمیت دینی آنها.<ref> بروجردی، المستند فی شرح عروة الوثقی، ۱۴۲۱ق، ص۳۳۰؛ مکارم شیرازی، انوار الفقاهه، ۱۴۱۶ق، ص۴۸۳</ref> در گذشته، اقوال غیرمشهوری نیز درباره خمس وجود داشته است؛ مانند ساقط شدن خمس،<ref> فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱۰، ص۳۴۴</ref> وجوب کنار گذاشتن سهم امام<ref>شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۶.</ref> و وجوب دفن خمس<ref>نراقی، مستند الشیعه فی احکام اشریعه، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۱۲۸.</ref> |
| − | دربارۀ [[سهم سادات]] در زمان [[غیبت امام زمان (عج)|غیبت]] نیز مشهور فقها قائل به وجوب پرداخت سهم آنان هستند؛ اما تعداد کمی نیز قائل به مباح‌بودن خمس برای شیعیان و ساقط شدن وجوب آن هستند. این قول را در اصطلاح قول به تحلیل خمس می‌نامند.<ref>شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۵؛ بحرانی،الحدائق الناظره، ۱۴۰۵ق، ج۱۲، ص۴۳۹</ref> از دیگر آراء غیر مشهور فقهی شیعه دربارۀ سهم سادات در زمان غیبت می‌توان به قول به وجوب دفن خمس تا زمان [[ظهور]] امام(ع) و نیز وجوب حفظ خمس و وصیت کردن به نگهداری آن اشاره کرد. | + | دربارۀ [[سهم سادات]] در زمان [[غیبت امام زمان(عج)|غیبت]] نیز مشهور فقها قائل به وجوب پرداخت سهم آنان هستند؛ اما تعداد کمی نیز قائل به مباح‌بودن خمس برای شیعیان و ساقط شدن وجوب آن هستند. این قول را در اصطلاح قول به تحلیل خمس می‌نامند.<ref>شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۵؛ بحرانی،الحدائق الناظره، ۱۴۰۵ق، ج۱۲، ص۴۳۹</ref> از دیگر آراء غیر مشهور فقهی شیعه دربارۀ سهم سادات در زمان غیبت می‌توان به قول به وجوب دفن خمس تا زمان [[ظهور]] امام(ع) و نیز وجوب حفظ خمس و وصیت کردن به نگهداری آن اشاره کرد. |
== خمس و مالیات == | == خمس و مالیات == | ||
برخی اشکال می‌کنند که خمس برای کسانی که به حکومت اسلامی مالیات پرداخت می‌کنند بی‌معنا و نوعی [[تکلیف]] مضاعف است. در این نگاه خمس نوعی مالیات برای تأمین نیازها و درآمدهای حکومت‌های اسلامی در زمان گذشته محسوب می‌شده و امروزه با توجه به وضع و وصول انواع مالیات‌های اجباری از سوی حکومت اسلامی، فلسفه و جایگاهی برای خمس باقی نمی‌ماند. | برخی اشکال می‌کنند که خمس برای کسانی که به حکومت اسلامی مالیات پرداخت می‌کنند بی‌معنا و نوعی [[تکلیف]] مضاعف است. در این نگاه خمس نوعی مالیات برای تأمین نیازها و درآمدهای حکومت‌های اسلامی در زمان گذشته محسوب می‌شده و امروزه با توجه به وضع و وصول انواع مالیات‌های اجباری از سوی حکومت اسلامی، فلسفه و جایگاهی برای خمس باقی نمی‌ماند. | ||
| − | به این نقد چنین پاسخ داده شده است که این دو به کلی در موارد شمول و مصرف و هدف متفاوت هستند. مالیات دولتی به کل درآمد تعلق می‌گیرد، اخذ آن نیازی به رضایت صاحب درآمد ندارد، از کلیه شهروندان بدون توجه به دین‌شان اخذ می‌شود و صرف مخارج عمومی جامعه می‌شود و در واقع برای خود پرداخت کننده مالیات در بستر جامعه هزینه | + | به این نقد چنین پاسخ داده شده است که این دو به کلی در موارد شمول و مصرف و هدف متفاوت هستند. مالیات دولتی به کل درآمد تعلق می‌گیرد، اخذ آن نیازی به رضایت صاحب درآمد ندارد، از کلیه شهروندان بدون توجه به دین‌شان اخذ می‌شود و صرف مخارج عمومی جامعه می‌شود و در واقع برای خود پرداخت کننده مالیات در بستر جامعه هزینه می‌شود. این در حالی است که مالیات دینی – مشخصا خمس – از مازاد درآمد سالانه مسلمانان شیعه با نیت الهی اخذ می‌شود، اگر فردی نپردازد مجازات دنیوی ندارد و ضمانت پرداخت آن اعتقادات دینی فرد است و صرف اموری از قبیل افراد بی‌بضاعت و ترویج امور دینی می‌شود، همچنان که مردم در سایر کشورها علاوه بر پرداخت مالیات به انجمن‌های خیریه کمک‌های مالی می‌کنند.{{مدرک}} |
== خمس در فقه اهل سنت == | == خمس در فقه اهل سنت == | ||
| سطر ۱۱۷: | سطر ۱۱۵: | ||
==جُستارهای وابسته== | ==جُستارهای وابسته== | ||
| − | |||
* [[اصطلاحات فقهی]] | * [[اصطلاحات فقهی]] | ||
* [[صدقه]] | * [[صدقه]] | ||
| سطر ۱۲۶: | سطر ۱۲۳: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
| − | {{ستون| | + | {{ستون|۲}} |
| − | * ابن رشد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، بیروت، تصحیح خالد عطار، | + | * ابن رشد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، بیروت، تصحیح خالد عطار، بی‌نا، ۱۴۱۵ق. |
| − | * آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، قم، | + | * آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، قم، بی‌نا، ۱۴۰۳ق. |
| − | * امام خمینی، سید روح الله، توضیح المسائل، قم، دفتر نشر اسلامی، | + | * امام خمینی، سید روح الله، توضیح المسائل، قم، دفتر نشر اسلامی، بی‌نا. |
* بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناظره فی احکام العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۵ق. | * بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناظره فی احکام العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۵ق. | ||
* بروجردی، مرتضی، المستند فی شرح عروة الوثقی، تقریرات درس آیت الله خوئی، قم، موسسة احیاء آثار الامام الاخوئی، ۱۴۲۱ق. | * بروجردی، مرتضی، المستند فی شرح عروة الوثقی، تقریرات درس آیت الله خوئی، قم، موسسة احیاء آثار الامام الاخوئی، ۱۴۲۱ق. | ||
| سطر ۱۳۵: | سطر ۱۳۲: | ||
* حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۰۹ق. | * حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۰۹ق. | ||
* خامنه‌ای، سید علی، اجوبة الاستفتاءات، قم، انتشارات زمزم هدایت، ۱۳۹۱ق. | * خامنه‌ای، سید علی، اجوبة الاستفتاءات، قم، انتشارات زمزم هدایت، ۱۳۹۱ق. | ||
| − | * فاضل لنکرانی، محمدجواد، خمس انفال و فیء در قرآن کریم، تنظیم سید جواد حسینی خواه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، ۱۳۹۲ش. | + | * فاضل لنکرانی، محمدجواد، خمس انفال و فیء در قرآن کریم، تنظیم سید جواد حسینی خواه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۲ش. |
| − | * فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، تصحیح مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، | + | * فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، تصحیح مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، دار الهجره ۱۴۰۵ق. |
* فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امیر المومنین، ۱۴۰۶ق. | * فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امیر المومنین، ۱۴۰۶ق. | ||
* مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق. | * مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق. | ||
* مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه کتاب الخمس و الانفال، قم، مدرسة الامام علی بن ابیطالب، ۱۴۱۶ق. | * مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه کتاب الخمس و الانفال، قم، مدرسة الامام علی بن ابیطالب، ۱۴۱۶ق. | ||
| − | * کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، | + | * منتظری نجف‌آبادی (۱۴۳۱ق)، حسین علی، کتاب الخمس و الانفال، قم: چاپ اول، [بی‌تا]. |
| + | * کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق. | ||
* نراقی، احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۵ق. | * نراقی، احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۵ق. | ||
* نوری همدانی، حسین، رساله توضیح المسائل، قم، مؤسسه مهدی موعود، ۱۳۷۵ش. | * نوری همدانی، حسین، رساله توضیح المسائل، قم، مؤسسه مهدی موعود، ۱۳۷۵ش. | ||
| سطر ۱۴۷: | سطر ۱۴۵: | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
| + | |||
| + | ==پیوند به بیرون== | ||
| + | * [https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/40766 دائرة المعارف بزرگ اسلامی] | ||
| + | |||
{{فروع دین}} | {{فروع دین}} | ||
{{ابواب فقه}} | {{ابواب فقه}} | ||
| + | {{وجوهات شرعی}} | ||
[[ar:الخمس]] | [[ar:الخمس]] | ||
[[en:Khums]] | [[en:Khums]] | ||
| سطر ۱۶۳: | سطر ۱۶۶: | ||
| عکس = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->نمی‌خواهد | | عکس = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->نمی‌خواهد | ||
| ناوبری = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->دارد | | ناوبری = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->دارد | ||
| − | | رعایت شیوه‌نامه ارجاع = <!--ندارد، دارد--> | + | | رعایت شیوه‌نامه ارجاع = <!--ندارد، دارد-->دارد |
| کپی‌کاری = <!--از منبع مردود، از منبع خوب، ندارد-->ندارد | | کپی‌کاری = <!--از منبع مردود، از منبع خوب، ندارد-->ندارد | ||
| استناد به منابع مناسب = <!--ندارد، ناقص، کامل-->ناقص | | استناد به منابع مناسب = <!--ندارد، ناقص، کامل-->ناقص | ||
| سطر ۱۸۲: | سطر ۱۸۵: | ||
[[رده:واجبات عینی]] | [[رده:واجبات عینی]] | ||
[[رده:وجوهات شرعی]] | [[رده:وجوهات شرعی]] | ||
| + | [[رده:صدقات واجب]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۹ دسامبر ۲۰۱۸، ساعت ۰۶:۱۹
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
| فروع دین |
|---|
 |
| نماز |
|
نماز واجب • نماز مستحبی • نمازهای یومیه • نماز جمعه • نماز عید • نماز جماعت • نماز آیات • نماز میت • ارکان نماز • واجبات نماز |
| دیگر عبادت‌ها |
|
روزه • خمس • زکات • حج • جهاد امر به معروف و نهی از منکر • تولی • تبری |
| احکام طهارت |
|
وضو • غسل • تیمم نجاسات • مطهرات |
| احکام مدنی |
| وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث |
| احکام خانواده |
| ازدواج • ازدواج موقت • تعدد زوجات • نشوز • محارم • طلاق •مهریه • شیردادن • آمیزش • استمتاع • صیغه ازدواج • ام ولد • ظهار • لعان • ایلاء • خلع و مبارات |
| احکام قضائی |
| قضاوت • دیات • حدود • قصاص • تعزیرات |
| احکام اقتصادی |
| عقود: (تجارت ، مضاربه ، اجاره) • محرمات (رشوه ، ربا ، احتکار ، مکاسب محرمه) • احکام وابسته (مجهول المالک، وجوهات شرعی ، کفاره، جزیه) |
| احکام دیگر |
| حجاب • صدقه • نذر • تقلید • خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها • وقف • قسم • فسخ • ابراء • اقاله • وقف |
| جستارهای وابسته |
|
بلوغ • فقه • احکام شرعی • توضیح المسائل واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروه • نیت • قصد قربت • مسائل مستحدثه |
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمی‌تواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
خُمس، پرداخت یک پنجم مازاد درآمد سالانه و برخی موارد دیگر مانند معدن و گنج با شروطی که در فقه آمده است. خُمس از فروع دین است و آیه ۴۱ سوره انفال و بیش از ۱۱۰ حدیث در کتابهای روایی از آن سخن گفته‌اند.
خمس از موضوعات مهم فقه اسلامی و به طور خاص فقه امامیه است. محاسبه و پرداخت خمس از تکالیفی است که شیعیان در طول زندگی به آن عنایتی ویژه دارند.
نیمی از خمس به سادات فقیر اختصاص دارد و نیم دیگر به عنوان سهم امام در دوران غیبت امام زمان توسط مراجع تقلید در اموری که با توجه به تاریخ زندگی اهل بیت(ع) مورد مصرف خمس تشخیص می‌دهند، هزینه می‌گردد.
وجوهات حاصل از پرداخت خمس یکی از منابع اصلی مالی حوزه‌های علمیه و ترویج دین در جامعه اسلامی است.
محتویات
آیه خمس
آیه ۴۱ سورۀ انفال به موضوع خمس پرداخته و آن را از نشانه‌های ایمان شمرده است:
وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیل إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یوْمَ الْفُرْقانِ (ترجمه: و بدانید که هر غنیمتی به دست شما رسید یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه در روز فرقان بر رسولش نازل کرد ایمان دارید)[ انفال–۴۱] در این آیه تأکیدهای ادبی متعددی وجود دارد: واعلموا، انّما، مِن شیءٍ، فَإنّ، لِلّه، إن کنتُم آمَنتُم که اهمیت بالای خمس را می‌رساند.
شأن نزول آیه جایگاه برجستۀ خمس را بهتر مشخص می‌کند، زیرا این آیه خطاب به مجاهدان جنگ بدر است و ایمان واقعی آنها را مشروط به پرداخت خمس معرفی می‌کند.(رجوع کنید به آیه خمس)
معنای غنیمت
معنای لغوی «غُنم» هر سود و منفعتی است که به دست انسان برسد، چه منفعت کسب باشد چه غنیمت جنگی یا هر سود دیگری. راغب اصفهانی در مفردات القرآن می‌گوید غنیمت از ریشه «غنم» (به معنی گوسفند) گرفته شده سپس در هر چیزی که انسان از دشمن و یا غیر دشمن به دست میآورد به کار رفته است. طبرسی نیز غُنم را هر سود و منفعتی می‌داند نه فقط غنیمت جنگی، همانگونه که لفظ مغانم درآیه ۹۴ سوره نساء به همین معنا به کار رفته است.
حتی کسانی که یکی از معانی غنیمت را غنائم جنگی ذکر کرده‌اند انکار نمی‌کنند که معنی اصلی آن معنی وسیعی است که به هرگونه خیری که انسان بدون مشقت به آن دست یابد گفته می‌شود.
خمس در روایات
در دو کتاب وسایل الشیعه و مستدرک الوسائل حدود ۱۱۰ حدیث درباره موارد وجوب خمس و مصرف آن نقل شده است. از جمله آثاری که برای خمس در روایات بیان شده می‌توان به این موارد اشاره کرد:
پیشینه خمس در سنت اسلامی
بیشتر فقها و مفسرین تشریع خمس در اسلام را در سال دوم هجرت، هنگام جنگ بدر دانسته‌اند. غنیمت‌های فراوان به دست آمده در این جنگ مناقشات و اختلاف نظرهایی را بر سر تقسیم غنایم میان جنگ آوران و گردآورندگان غنایم به دنبال داشت. در عرب پیش از اسلام قاعده این بود که معمولا فرمانده جنگ یک چهارم غنایم را دریافت می‌کرد.[۱۱]
با نزول آیه انفال، همۀ انفال از آن رسول خدا اعلام شد. سپس آیه خمس تملک غنایم را پس از کسر یک پنجم آن به غنیمت گیرندگان اجازه داد. طبری نخستین دریافت خمس از جانب پیامبر اکرم را به غزوه بنی قینقاع نسبت داده است. از پیامبر اکرم احادیث و نامه‌های متعددی در زمینۀ خمس نقل شده است. از امامان شیعه نیز احادیث بسیاری در موضوع خمس نقل شده است که مهم‌ترین مستند احکام فقهی خمس به شمار می‌رود.
رساله‌ها و آثار متعددی را نیز برخی شاگردان امامان شیعه و نیز فقهای دوران غیبت صغری، مانند حسین بن سعید اهوازی، علی بن مهزیار اهوازی، محمد بن اورمه قمی و محمد بن حسن صفار دربارۀ خمس نگاشته‌اند. نگارش رساله و کتاب در این باره و در ادوار بعد نیز مورد توجه فقهای شیعه بوده است.[۱۲]
احکام خمس
مصرف خمس: سهم امام و سهم سادات
در آیه خمس، به شش گروه که صاحبان خمس هستند اشاره شده است: ۱.خداوند (لِلهِ)، ۲.رسول خدا (لِلرّسولِ)، ۳.ذی القُربی، ۴.یتیمان، ۵.مسکینان، ۶.کسانی که در سفر به فقر گرفتار شده‌اند.
«ذی القُربی» در لغت به همه خویشاوندان شخص گفته می‌شود ولی با توجه به روایات، منظور از ذی القربی در این آیه امامان اهل بیت هستند.[۱۳]
- سهم امام: «سهم خدا» و «سهم پیامبر» و «سهم ذی القربی» مطابق روایات متعلق به امام جامعه اسلامی (پیامبر یا امام معصوم) بوده و به «سَهم امام» مشهور است که در زمان غیبت کبرا مراجع تقلید به عنوان نائبان عام امام زمان آن را دریافت کرده و در اموری که مطابق تاریخ و روایات، خود اهل بیت صرف می‌کردند هزینه می‌کنند.
- سهم سادات: بحث دیگر این است که در آیه شریفه، آیا مراد از «یتامی»، «مساکین» و «ابن السبیل» مطلق این افراد هستند؛ یعنی هر کسی که عنوان یتیم، یا مسکین و یا ابن السبیل بر او صدق کند؟ و یا این که مراد، خصوص یتیمان و مساکین و در راه ماندگان از نزدیکان پیامبر و آل رسول است؟ علمای امامیه قائل‌اند: مراد، یتیمان، مستمندان، و در راه ماندگان از بنی‌هاشم‌اند.[۱۴] از این رو، این بخش را «سهم سادات» می‌نامند. با توجه به تقسیم مصرف خمس به دو بخش عمده «سهم امام» و «سهم سادات»، گاهی از خمس با عبارت «سَهْمَین» یاد می‌شود.
به نظر برخی فقیهان، خمس و انفال ملک اشخاص نیست، بلکه به حکومت حق و منصب امامت تعلق دارد که طی دوران مختلف بر پیامبر و امامان شیعه منطبق بوده است. و البته اداره زندگی شخصی و خانوادگی پیامبر از مهم‌ترین مصالح مسلمین و از جمله مصارف خمس است. در روایات نیز شواهدی مبنی بر این که خمس ملک عنوان است نه اشخاص وجود دارد.[۱۵] همچنین عناوین سه‌گانه یتیمان، مساکین و ابن سبیل که در آیه خمس آمده است، مصادیقی از مصارف خمس هستند و به معنای این نیست که خمس ملک و متعلق به آنهاست؛ چرا که رسیدگی به امور آنها از وظایف حکومت است. یکی از دلایل این موضوع، وجود «لام» ملکیت و اختصاص برای عناوین سه‌گانه اول آیه خمس است که برای عناوین سه‌گانه دوم تکرار نشده است.[۱۶] و اساساً خمس یک حق مالی یکپارچه و غیرقابل تقسیم است که اولاً و بالذات به خداوند تعلق دارد و سپس به پیامبر و امامان معصوم از جهت حکومت و امامت.[۱۷]
موارد وجوب خمس
به نظر مشهور فقهای شیعه موارد وجوب خمس بر اساس روایات ائمه معصومین عبارت‌اند از:
|
محاسبه و پرداخت خمس
- تأخیر در پرداخت خمس جایز نیست و کسی حق ندارد پرداخت خمس را به تأخیر انداخته و خود را بدهکار اهل خمس حساب کند.
- خمس اموال همسر و فرزندان بر عهدۀ خود آنهاست.
- خمس را باید تحویل مرجع تقلید داد یا با اجازه او به مصرف رساند و تصرّف در خمس بدون اذن مجتهد جایز نیست.
- خمس از عبادات است و باید با قصد قربت پرداخت شود.
سال خمسی
هر فرد بالغی لازم است روزی را برای محاسبه سال خمسی خود قرار دهد. برخی مراجع تقلید آغاز سال خمسی را اولین مالی که به انسان می‌رسد(هدیه، حقوق،...) می‌دانند، برخی دیگر اولین درآمد و برخی اولین روز آغاز کار.[۱۸] هنگامی که از آغاز سال خمسی یک سال گذشت، آن روز وقت حساب سال است. کیفیت اجمالی محاسبه خمس به فتوای بیشتر مراجع چنین است:
چیزهایی که برای خوراک و مانند آن مورد استفاده قرار می‌گیرد و عین آن از بین می‌رود (مانند خوراکیها، مواد شوینده،...) چنانچه تا آخر سال خمسی زیاد بیاید باید خمس (یک پنجم) آن را به قیمت روز بپردازند و چیزهایی از مخارج زندگی که مورد نیاز انسان است و با استفاده از بین نمی‌رود (مانند فرش، یخچال، وسیله نقلیه و...) اگر آنها را از درآمد بین سال تهیه کرده هر چند سال هم بر آنها بگذرد خمس به آنها تعلق نمی‌گیرد مگر این که نیازش از آن برطرف شود، اما اگر اصل این وسائل را از درآمد آخر سال که خمس آن داده نشده تهیه کرده باید خمس آن را بپردازد.[۱۹]
چند نکته در احکام خمس
- کسی که شغل ندارد، اگر اتفاقاً معامله‌ای کند و سودی ببرد - بعد از آنکه یک سال از وقتی که فایده برده، بگذرد - باید خمس مقداری را که از خرج سالش زیاد آمده بدهد.[۲۰]
- درباره خمس بعضی از درآمدها (مانند: هدیه، جایزه بانکی و...) میان مراجع تقلید اختلاف نظر است.
- چنانچه در هزینۀ سالانه خود زیاده‌روی کرده باشد خمس آن بخش را نیز باید بپردازد.
- اگر شک داریم میزبان ما خمس می‌پردازد یا نه، جستجو و کنکاش ممنوع بوده و خوردن غذای او اشکال ندارد.
کتابی ۹۰ صفحه‌ای با عنوان «آسان‌ترین شیوه محاسبه خمس» در قطع جیبی به زبانی ساده اموالی که خمس به آنها تعلق می‌گیرد را بیان می‌کند. این کتاب مطابق با فتاوای آیات عظام امام خمینی، اراکی، بهجت، تبریزی، خویی، خامنه‌ای، زنجانی، سیستانی، صافی، فاضل، گلپایگانی، مکارم، وحید خراسانی و نوری همدانی نگاشته شده است.[۲۱]
دست گردان کردن خمس
در مواردی ممکن است شخص در زمان پرداخت خمس خود نتواند همه یا بخشی از آن را بپردازد، از طرف دیگر استفاده از اموالی که به آنها خمس تعلق گرفته نیز ممنوع است، در اینجا مرجع تقلید یا نماینده او می‌تواند با توجه به شرایطی که شخص در آن قرار دارد خمس او را دریافت کند تا با پرداخت خمس، شخص وظیفه دینی خود را انجام داده باشد و بتواند در اموال خود تصرف حلال کند و سپس همه یا بخشی از خمس دریافت شده را به عنوان قرض به خود او بازمی‌گرداند تا پس از رفع مشکل آن قرض را بازپس دهد، به این عمل «دست گردان» کردن می‌گویند.[۲۲]
وجوب خمس مازاد درآمد
از جمله مناقشاتی که پیرامون خمس مازاد درآمد (ارباح مکاسب) شکل گرفته است آن است که در منابع تاریخی و حدیثی تا زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) گزارش‌های دریافت خمس به گستردگی گزارش‌های دریافت زکات نقل نشده است. این اشکال پاسخ‌های دامنه‌دار و تفصیلی را از سوی فقهای قائل به وجوب خمس ارباح مکاسب به همراه داشته است. مضمون پاسخ فقها آن است که ادلۀ خمس به ویژه تعابیر احادیث به خوبی نشان می‌دهد که وجوب خمس حکمی کلی، قانونی و ثابت است که اختصاص به زمان معینی ندارد.[۲۳] مدافعان قول به تعلق خمس به ارباح مکاسب همچنین مدعی شده‌اند که اگر فقرای بنی هاشم از خمس ارباح مکاسب محروم باشند، با توجه به اختصاص یافتن زکات به غیر بنی هاشم، راهی برای تأمین زندگی آنها وجود نخواهد داشت.[۲۴]
خمس در زمان غیبت
یکی از مباحث خمس، چگونگی حکم خمس در زمان غیبت امام معصوم است. نظر مشهور فقهای معاصر آن است که سهم امام در زمان غیبت در مواردی مصرف شود که مرجع تقلید علم یا ظن معتبر دارد که اگر امام معصوم ظاهر باشد، آن را در همان موارد به کار می‌برد، همچون تقویت اسلام و حوزه‌های علمیه، تبلیغ اسلام، بنای مساجد در موارد لزوم، امور کتابخانه‌ها و مدارس، رسیدگی به مستمندان و به عبارتی همۀ امور خیر به ترتیب اولویت و اهمیت دینی آنها.[۲۵] در گذشته، اقوال غیرمشهوری نیز درباره خمس وجود داشته است؛ مانند ساقط شدن خمس،[۲۶] وجوب کنار گذاشتن سهم امام[۲۷] و وجوب دفن خمس[۲۸]
دربارۀ سهم سادات در زمان غیبت نیز مشهور فقها قائل به وجوب پرداخت سهم آنان هستند؛ اما تعداد کمی نیز قائل به مباح‌بودن خمس برای شیعیان و ساقط شدن وجوب آن هستند. این قول را در اصطلاح قول به تحلیل خمس می‌نامند.[۲۹] از دیگر آراء غیر مشهور فقهی شیعه دربارۀ سهم سادات در زمان غیبت می‌توان به قول به وجوب دفن خمس تا زمان ظهور امام(ع) و نیز وجوب حفظ خمس و وصیت کردن به نگهداری آن اشاره کرد.
خمس و مالیات
برخی اشکال می‌کنند که خمس برای کسانی که به حکومت اسلامی مالیات پرداخت می‌کنند بی‌معنا و نوعی تکلیف مضاعف است. در این نگاه خمس نوعی مالیات برای تأمین نیازها و درآمدهای حکومت‌های اسلامی در زمان گذشته محسوب می‌شده و امروزه با توجه به وضع و وصول انواع مالیات‌های اجباری از سوی حکومت اسلامی، فلسفه و جایگاهی برای خمس باقی نمی‌ماند.
به این نقد چنین پاسخ داده شده است که این دو به کلی در موارد شمول و مصرف و هدف متفاوت هستند. مالیات دولتی به کل درآمد تعلق می‌گیرد، اخذ آن نیازی به رضایت صاحب درآمد ندارد، از کلیه شهروندان بدون توجه به دین‌شان اخذ می‌شود و صرف مخارج عمومی جامعه می‌شود و در واقع برای خود پرداخت کننده مالیات در بستر جامعه هزینه می‌شود. این در حالی است که مالیات دینی – مشخصا خمس – از مازاد درآمد سالانه مسلمانان شیعه با نیت الهی اخذ می‌شود، اگر فردی نپردازد مجازات دنیوی ندارد و ضمانت پرداخت آن اعتقادات دینی فرد است و صرف اموری از قبیل افراد بی‌بضاعت و ترویج امور دینی می‌شود، همچنان که مردم در سایر کشورها علاوه بر پرداخت مالیات به انجمن‌های خیریه کمک‌های مالی می‌کنند.
خمس در فقه اهل سنت
موضوع خمس در منابع فقهی اهل سنت عمدتا در بخش تقسیم غنایم جنگی در ذیل مبحث جهاد مطرح شده است. فقهای اهل سنت همچون فقیهان شیعه با استناد به آیۀ خمس و احادیث متواتر، در وجوب پرداخت خمس اتفاق نظر دارند. اختلاف نظر میان آنان در موارد وجوب خمس و نیز مصارف آن است. در میان مذاهب اهل سنت مهم‌ترین موارد وجوب خمس، غنایم جنگی است. مستند اصلی آنان آیۀ خمس است که شأن نزول آن بر پایۀ تفاسیر به جنگ بدر باز می‌گردد. با این حال فقهای اهل سنت گنج را نیز با شرایطی خاص از جمله موارد وجوب خمس دانسته‌اند. در باب وجوب خمس در فیء و نیز در مواردی همچون انواع معادن و یا خرید زمین از مسلمان توسط ذمی میان فقهای اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد.[۳۰]
جُستارهای وابسته
پانویس
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۴۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۵۳۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۵۳۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۴۸۴.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۵۳۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۵۱۴.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۵۳۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۵۲۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۵۳۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۵۳۸.
- ↑ فراهیدی، العین، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۳۳.
- ↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۷۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، جلد ۹ بحث خمس.
- ↑ فاضل لنکرانی، خمس، ۱۳۹۲ش، ص۹۲.
- ↑ منتظری، کتاب الخمس و الانفال، [بی‌تا]، ص۱۱ـ۱۳.
- ↑ منتظری، کتاب الخمس و الانفال، [بی‌تا]، ص۲۵۰ و ۲۵۱.
- ↑ منتظری، کتاب الخمس و الانفال، [بی‌تا]، ص۲۶۱ـ۲۶۳ (با اشاره به کتاب «ذخائر الامامة فی الخمس»).
- ↑ توضیح المسائل مراجع، ۱۳۷۵ش، م۱۷۵۲-۱۷۵۳
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل، دفتر نشر اسلامی، ج۱، س ۱۹۷ و ۱۹۱ و ۱۸۴ و ۱۲۰ و ۱۲۱؛ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ۱۳۹۱ش، س ۹۰۶ و ۹۰۹ و ۹۱۲ و ۸۵۱ تا ۸۵۳ ؛ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، باب الخمس، م ۶۷.
- ↑ توضیح المسائل مراجع، ۱۳۷۵ش، م ۱۷۶۵؛ نوری، توضیح المسائل، ۱۳۷۵ش، م ۱۷۶۱؛ وحید، توضیح المسائل، ۱۴۱۹ق، م ۱۷۷۳
- ↑ کتاب آسان‌ترین شیوه محاسبه خمس
- ↑ خامنه‌ای، اجوبةالاستفتات، ۱۳۹۱ش، س ۹۲۴.
- ↑ مکارم شیرازی، انوار الفقاهه، ۱۴۱۶ق، ص۲۹۱-۲۹۲
- ↑ بروجردی، المستند فی شرح عروة الوثقی، ۱۴۲۱ق، ص۲۰۰-۲۰۱
- ↑ بروجردی، المستند فی شرح عروة الوثقی، ۱۴۲۱ق، ص۳۳۰؛ مکارم شیرازی، انوار الفقاهه، ۱۴۱۶ق، ص۴۸۳
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱۰، ص۳۴۴
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۶.
- ↑ نراقی، مستند الشیعه فی احکام اشریعه، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۱۲۸.
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۵؛ بحرانی،الحدائق الناظره، ۱۴۰۵ق، ج۱۲، ص۴۳۹
- ↑ ابن رشد، بدایة المجتهد، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۱۳-۳۱۴.
منابع
- ابن رشد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، بیروت، تصحیح خالد عطار، بی‌نا، ۱۴۱۵ق.
- آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، قم، بی‌نا، ۱۴۰۳ق.
- امام خمینی، سید روح الله، توضیح المسائل، قم، دفتر نشر اسلامی، بی‌نا.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناظره فی احکام العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۵ق.
- بروجردی، مرتضی، المستند فی شرح عروة الوثقی، تقریرات درس آیت الله خوئی، قم، موسسة احیاء آثار الامام الاخوئی، ۱۴۲۱ق.
- توضیح المسائل مراجع، به کوشش سید محمد حسن بنی هاشمی، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۰۹ق.
- خامنه‌ای، سید علی، اجوبة الاستفتاءات، قم، انتشارات زمزم هدایت، ۱۳۹۱ق.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد، خمس انفال و فیء در قرآن کریم، تنظیم سید جواد حسینی خواه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۲ش.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، تصحیح مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، دار الهجره ۱۴۰۵ق.
- فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امیر المومنین، ۱۴۰۶ق.
- مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه کتاب الخمس و الانفال، قم، مدرسة الامام علی بن ابیطالب، ۱۴۱۶ق.
- منتظری نجف‌آبادی (۱۴۳۱ق)، حسین علی، کتاب الخمس و الانفال، قم: چاپ اول، [بی‌تا].
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- نراقی، احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۵ق.
- نوری همدانی، حسین، رساله توضیح المسائل، قم، مؤسسه مهدی موعود، ۱۳۷۵ش.
- وحید خراسانی، حسین، رساله توضیح السمائل، قم، مدرسة باقر العلوم، ۱۴۱۹ق.
- یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی. بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
پیوند به بیرون
