کتابت قرآن

کِتابتِ قُرآن یا نگارش و جمع‌آوری قرآن از مباحث علوم قرآنی است. کتابت قرآن که موجب حفظ قرآن از تحریف است مورد تأکید پیامبر(ص) بود و برخی از صحابه، مانند امام علی(ع) و زید بن ثابت را مأمور به نوشتن قرآن کرد. نخستین مصحف‌ها به دست افرادی چون علی بن ابی‌طالب، زید بن ثابت، عبدالله بن مسعود و اُبَیّ بن کَعب نوشته شد. اما تعدد و اختلاف نسخه‌های قرآن، باعث اختلاف میان مردم شد. به همین دلیل عثمان بن عفان شورایی را برای یکسان‌سازی قرآن تشکیل داد و نسخه واحدی از قرآن ارائه داد. قرآن جمع‌آوری شده، مورد تأیید امامان شیعه قرار گرفت.

در صدر اسلام، نگارش قرآن با خطی ابتدایی انجام گرفت که هیچ علامت و نقطه‌ای نداشت و این امر موجب اشتباه مردم در قرائت می‌شد. از‌این‌رو اَبو الاَسْوَدِ دُؤَلی، نصر بن‌ عاصم و خلیل بن احمد فراهیدی قرآن را نقطه‌گذاری و اعراب‌گذاری کردند و علامت‌هایی را برای ساده‌سازی قرائت قرآن، به کار بردند. علاوه بر این، گروهی از عالمان شیعه و سنی بر این باورند که باید رسم‌الخط قرآن (رسم المصحف) نیز تغییر داده شود؛ چرا که قرآن رسم‌الخط ویژه‌ای دارد که برخی کلمات قرآنی بر خلاف قواعد کتابت نوشته شده است؛ مانند نوشته شدن «الصلوٰة» به جای «الصلاة» و «ابرٰهــٖم» به جای «ابراهیم». در مقابل در نگاه برخی قرآن‌پژوهان، رسم المصحف از چنان اهمیتی برخوردار است که نباید آن را تغییر داد؛ چنان‌که برخی از اهل سنت رسم‌الخط قرآن را توقیفی دانسته‌اند.

کتابت قرآن در دوران اسلامی، بر هنرهای مختلفی مانند خوشنویسی، تذهیب، صفحه‌آرایی و صحافی تأثیر‌گذار بوده است؛ زیرا مسلمانان تلاش می‌کنند از هر آنچه در زیبایی کتابت تأثیر داشته باشد، استفاده کنند. به همین دلیل مسلمانان، برای زیبایی کتابت قرآن، خط‌هایی اختراع کردند، که از جمله آنها می‌توان به خط‌های ثُلْث، نَسْخ، ریحان، و خط نستعلیق اشاره کرد. خط نسخ به دلیل واضح‌بودنش در کتابت قرآن، اهمیت یافت و به عنوان خط مناسب کتابت قرآن معرفی شد. با این حال، پس از رواج صنعت چاپ، قرآن‌های چاپی رواج یافت و سنتِ قرآن‌نویسی به رکود گرایید.

جایگاه و اهمیت

کتابت قرآن از مباحث علوم قرآنی است که در آن تاریخ و چگونگی کتابت و جمع‌آوری قرآن بحث می‌شود. کتابت قرآن از عوامل حفظ قرآن از تحریف است و به همین دلیل، پیامبر(ص) بر آن تأکید می‌کرد. کیفیت کتابت قرآن در فهم معنای آیات اثرگذار دانسته شده است؛ چنان‌که گفته‌اند یکی از عواملی که موجب شده چند احتمال در معانی آیات قرآن وجود داشته باشد، نارسایی کتابت در صدر اسلام بوده است.

به گفته محققان، کتابت در عالم اسلام، با کتابت قرآن آغاز شد و به سبب پیوند داشتن خط با کتابت قرآن، خط در عالم اسلام اهمیت یافت. با ظهور اسلام و نازل شدن قرآن، خط و کتابت‌ مورد توجه‌ قرار گرفت؛ زیرا قرآن معجزه پیامبر(ص) بود و قرائت و کتابت آن، فریضه‌ای مقدس به شمار می‌رفت.

در عصر صفوی در ایران و عثمانی در ترکیه کتابت قرآن مورد توجه بسیار قرار گرفت. قرآن‌ها به صورت کامل، یا به صورت چهار، پانزده، سی و شصت جلدی نوشته می‌شد؛ اما به تدریج همه قرآن‌ها به صورت کامل نوشته شدند. با رواج صنعت چاپ، قرآن‌های چاپی و غالبا به خط نسخ رواج یافت و سنتِ قرآن‌نویسی به رکود گرایید.

تاریخ کتابت قرآن

هنگام ظهور اسلام، خط و کتابت میان اعراب حجاز رایج نبود و تنها کمتر از بیست نفر با خط و نوشتن آشنا بودند؛ ازاین‌رو پیامبر(ص) آنان را برای کتابت وحی استخدام و مسلمانان را به آموختن خط و کتابت تشویق کرد. پیامبر(ص) در کنار حفظ قرآن، به کتابت قرآن توجه داشت و افرادی مانند علی بن ابی‌طالب و زید بن ثابت را مأمور به نوشتن قرآن کرده بود و آنها قرآن را بر پوست برخی حیوانات، برگ‌های درخت خرما، استخوان‌های پهن و کاغذ می‌نوشتند.

نخستین مصحف‌ها

پرونده:قرآن منسوب به علی ع.jpg

قرآن با دستخط منسوب به امام علی(ع)

ابن‌ندیم در کتاب الفهرست، مصحف امام علی(ع) را به عنوان نخستین مصحف کامل قرآن معرفی کرده است. پس از رحلت پیامبر(ص)، امام علی(ع) در خانه خود، قرآن را به ترتیب نزول در یک مصحف جمع کرد و آن را به مردم و صحابه نشان داد. برخی صحابه این مصحف را رد کرده، نپذیرفتند؛ به همین دلیل امام علی(ع) آن را از دسترس عموم خارج کرد.

پس از رحلت پیامبر(ص) و پذیرفته نشدن مصحف امام علی(ع)، علاوه بر زید بن ثابت، برخی صحابه، از جمله عبدالله بن مسعود، اُبَیّ بن کَعب، مقداد بن اَسْوَد، سالم مولی اَبی‌حُذَیْفه، مُعاذ بن جَبَل و ابوموسی اشعری به جمع‌آوری قرآن پرداختند.

یکسان‌سازی مصحف‌ها

تصویر نسخه‌ای از قرآن در مصر که ادعا می‌شود از مصحف‌های عثمانی است.

مقالهٔ اصلی: مصحف عثمانی

صحابه مصحف‌های مختلفی را برای خود نوشته بودند که هر یک با دیگری تفاوت‌هایی داشت. این اختلاف در مصحف‌ها و قرائت‌ها باعث اختلاف میان مردم شد. به همین دلیل عُثْمان، خلیفه سوم، تصمیم گرفت مصحف‌ها را یکسان کند. عثمان برای این کار از دوازده نفر از صحابه (افرادی مانند زید بن ثابت، عبدالله بن زُبَیْر و عبدالله بن عباس به سرپرستی اُبیّ بن کعب) قرآن را جمع‌آوری کردند. قرآنِ جمع‌آوری‌شده مورد تأیید امام علی(ع) قرار گرفت و بعد از خلیفه شدن نیز، به آن قرآن ملتزم بود؛ بعد از امام علی(ع) نیز امامان بعدی قرآن عثمان را تأیید و بر حفظ آن تأکید کردند.

رسم المصحف

رسم المصحف به رسم‌الخط ویژه مصحف عثمانی گفته می‌شود که کلمات قرآنی بر خلاف قواعد کتابت نوشته شده است؛ مانند نوشته شدن «الصلوٰة» به جای «الصلاة» و «ابرٰهــٖم» به جای «ابراهیم». برای رسم المصحف شش قاعدۀ حذف، زیادت، همزه، اِبدال، وصل و فصل ذکر شده که هیچیک مطابق قواعد کتابت نیست. در نگاه برخی قرآن‌پژوهان، رسم‌الخط عثمانی چنان اهمیتی یافته که به باور آنها در صورتی که قرائتی با رسم المصحف مغایرت داشته باشد، باید آن قرائت اصلاح شود. به نظر محققان، اشتباه کاتبان وحی، ابتدایی بودن خط در صدر اسلام و اثر پذیرفتن رسم‌الخط قرآن از اختلاف قرائات، از عوامل مطابقت نداشتن رسم المصحف با قواعد کتابت بوده است. در مقابل برخی از اهل سنت رسم‌الخط قرآن را توقیفی دانسته معتقدند چگونگی نوشتن کلمات را پیامبر(ص) به وسیله وحی به کاتبان قرآن تعلیم داده است.

در این باره که آیا تغییر دادن رسم المصحف جایز است یا نه دیدگاه‌های زیر مطرح شده است:

• با توجه به توقیفی بودن رسم المصحف، نوشتن قرآن به رسم الخط دیگر جایز نیست.
• اگر چه رسم الخط قرآن توقیفی نیست، اما برای جلوگیری از تصرفات دیگر در قرآن، باید رسم المصحف به همان صورت خود باقی بماند.
• رعایت رسم المصحف لازم نیست و می‌توان قرآن را به رسم الخط دیگری نوشت.
• به دلیل ناآشنایی افراد عصر حاضر از رسم المصحف و برای جلوگیری از اشتباه خواندن قرآن از سوی آنان، باید قرآن را به گونه‌ای نوشت که درست خوانده شود؛ بنابراین نباید قرآن را به رسم المصحف نوشت. ناصر مکارم شیرازی، مؤلف تفسیر نمونه نیز تغییر دادن رسم المصحف را کاری ضروری دانسته است.

تحول خط قرآن

در دوران حیات پیامبر(ص)، قرآن به خط حجازی (شبیه خط نسخ در قرن پنجم) نوشته می‌شد. با تأسیس شهر کوفه در سال ۱۷ق و رواج خط کوفی، قرآن‌ها (از جمله قرآن‌های مادر که در دوران عثمان نوشته شد و کاتبان قرآن‌ها را از روی آنها می‌نوشتند) به خط کوفی نوشته شد. نخستین قرآن‌های نوشته شده، نقطه و اعراب نداشت و این امر موجب اشتباه می‌شد.

خطا در ایجاد بندانگشتی:

نسخه خطی قرآن مربوط به قرن اول هجری قمری. در تصویر آیات ۴۳ تا ۵۶ سوره نساء دیده می‌شود.

اَبو الاَسْوَدِ دُؤَلی (درگذشت: ۶۹ق) با راهنمایی امام علی(ع)، قرآن را حرکت‌گذاری کرد، اما برای این کار نه از حرکت‌های کشیده، که از نقطه استفاده کرد؛ بدین صورت که برای علامت فتحه، نقطه‌ای روی حرف، برای کسره، نقطه‌ای زیر حرف و برای ضمه، نقطه‌ای در جلوی حرف و به رنگ دیگری غیر از خط قرآن قرار داد. پس از ابوالأسود، شاگردش نصر بن‌ عاصم (درگذشت: ۸۹ق) برای متمایز کردن حروف بی‌نقطه از یکدیگر (مانند حروف ح، خ و ج که بدون نقطه شبیه هم هستند) از نقطه استفاده کرد و برای آنکه با نقطه‌هایی که استادش برای حرکتِ حروف قرار داده بود، اشتباه نشود، آنها را به همان رنگ اصلی حروف نوشت. پس از مدتی خلیل بن احمد فراهیدی (درگذشت: ۱۷۵ق) نقطه‌هایی را که ابوالأسود برای حرکت‌گذاری به کار برده بود، به حرکت‌های ــَـ ــِـ ــُـ تبدیل کرد و علامت‌های تشدید و همزه و غیره را برای ساده‌سازی قرائت قرآن، به کار برد.

مسلمانان در قرن اول هجری به کتابت قرآن توجه ویژه کردند و تلاش کردند شیوۀ کتابت را اصلاح کنند. در قرن چهارم شیوه‌های کتابت قرآن بسیار متنوع شد و بیش از بیست سبک نوشتاری در جهان اسلام به وجود آمد. گوناگونی این سبک‌ها مشکلاتی را برای کاتبان و خوانندگان به وجود آورد. به همین دلیل ابن‌مُقْله (درگذشت: ۳۲۸ق) در صدد اصلاح سبک‌ها بر آمد و برای اقلام شش‌گانه (۱. ثُلْث ۲. مُحَقَّق ۳. ریحان ۴. نَسْخ ۵. توقیع ۶. رُقاع) که قرآن با آن نوشته می‌شد، اصولی را قرار داد.

هنر و کتابت قرآن

کتابت قرآن در دوران اسلامی، علاوه بر خط و خوشنویسی، در هنرهای دیگری مانند تذهیب، صفحه‌آرایی و صحافی تأثیرگذار بوده است. مسلمانان به غیر از خط، از هر آنچه در زیبایی کتابت تأثیر داشت (مانند تذهیب و تصحیف) استفاده می‌کردند. به گفته محققان از آنجا که هنرِ کتابت قرآن، کلام وحی را به خوانندگان نشان داده، مفاهیم دینی را در بر دارد، در بین هنرهای دیگر اهمیت بسیاری دارد. کتابت قرآن در دوره ایلخانی (قرن هفتم هجری قمری) به اوج رسید و قرآن‌های نوشته شده در آن دوره هم به لحاظ خط، هم تذهیب و هم نسخه‌شناسی ارزش فراوانی دارند.

خوشنویسی

سوره فاتحة‌الکتاب به خط نستعلیق و به قلم میر عماد حسنی قزوینی.

ابن‌مُقْله (درگذشت: ۳۲۸ق) خط‌های ثُلْث، مُحَقَّق، ریحان، نَسْخ، توقیع و رُقاع را اختراع کرد. او حروف را بر پایه قوانین هندسه و شکل حروف را بر پایه قانون سطح (سطح حروف کشیده مانند الف و ب) و دور (دور حروف مانند ج و ن) طراحی کرد. بعد از ابن‌مُقْله، ابن‌بوّاب در قرن پنجم و سپس یاقوت مُسْتَعْصِمی در قرن هفتم خط نسخ را به اوج رسانده، خط نسخ را به عنوان خط مناسب کتابت قرآن معرفی کردند.خط نسخ، خود به شیوه‌های مختلفی در آمد که مهمترین آنها مکتب عربی، ترکی و ایرانی است. در دوره تیموریان در هنر خوشنویسی تحولات بسیاری به وجود آمد. در این دوره با ترکیب دو خط رُقاع و توقیع، خط تعلیق و سپس با ترکیب دو خط نسخ و تعلیق، خط نستعلیق پدید آمد. مسلمان‌ها در هند قرآن را به خط بیهاری (بهاری) و در چین به خط سینی (نوع خاصی از خط نسخ) می‌نوشتند.

خط نسخ به دلیل واضح‌بودنش در کتابت قرآن، اهمیت دارد. از مُسْتَعْصِمی قرآنی به جای مانده که آن را در سال ۶۶۹ق با سه خط ثلث، نسخ و ریحان نوشته است. قرآن نوشته شده به خط احمد نیریزی، معروف‌ترین قرآن نوشته شده به خط نسخ ایرانی است. خط نستعلیق در متون ادبی کاربرد فراوان دارد، اما از آنجا که حرکت‌گذاری آن دشوار است، به ندرت قرآنِ کامل را با آن می‌نویسند. میر عماد حسنی قزوینی سوره فاتحة‌الکتاب را به خط نستعلیق نوشت که این اثر شهرت فراوان یافته است. در دوران صفوی ترجمه فارسی قرآن، به صورت نواری باریک به خط نستعلیق در زیر آیات نوشته شد.

تذهیب

خوشنویسی و تذهیب قرآن، سال ۱۷۱۰ میلادی

فن تذهیب به تزیین اوراق کتاب یا جلد آن با طلا و رنگ‌های دیگر گفته می‌شود. از تذهیب معمولا برای تعیین سرسوره‌ها و جزءها استفاده می‌شود. این هنر همراه با خطاطی پیشرفت کرد تا جایی که خطاطان قرآن،‌ کار تذهیب آن را نیز انجام می‌دادند. قدیمی‌ترین اثری نقاشی و تذهیب قرآن در دست، متعلق به قرن سوم هجری قمری به بعد است. این قرآن‌ها غالبا به دستور سلاطین وقت تهیه می‌شد. در پایان قرن ششم و آغاز قرن هفتم، شهر تبریز از مراکز مهم برای فن تذهیب بود و مکتب تبریز در تذهیب در این دوره به وجود آمد. هنر تذهیب در دوره تیموریان رونق بسیار گرفت؛ چرا که سلاطین آنها به هنر علاقه داشتند.

کتیبه‌نویسی

خطا در ایجاد بندانگشتی:

کتبیه آیه نور به خط ثلث در محراب به قلم سید محمد حسینی موحد، حرم رضوی(ع).

کتیبه‌ها آیات و سوره‌هایی از قرآن هستند که در قالب‌های مختلف بر محل‌های مقدسی مانند محراب و گنبد مساجد و ضریح و دیوارهای حرم نوشته می‌شود. کتیبه‌ها با خط‌هایی مانند کوفی، ثلث، نسخ، نستعلیق و مُعَلّیٰ و به صورت کاشی‌کاری، آجری یا گچ‌بری نوشته شده‌اند. کتیبه‌نویسی در عصر تیموریان رواج داشت و در دوره صفویه به اوج رسید.

جلدسازی

مسلمانان هنر جلدسازی را برای حفاظت قرآن از آسیب‌ها به کار بردند. هنر جلدسازی، مانند خوشنویسی، به خاطر قداست قرآن نزد مسلمانان، بسیار رشد کرد. نخستین جلدها همگی ساده بودند، ولی از قرن چهارم هجری، نقش‌های هندسی به صورت دایره و بیضی در وسط جلدها اضافه شد. پس از مدتی روی جلدها با طلاکاری و تذهیب تزیین شد. تزیین جلدهای چرمی در دوره تیموریان در ایران و عصر ممالیک در مصر اهمیت ویژه داشت و هنر جلدسازی در عصر تیموریان به اوج رسید.

نخستین چاپ قرآن

قرآن برای نخستین‌بار در سال ۹۵۰ق در شهر بُنْدُقیّه چاپ شد، اما به دستور مقامات کلیسات معدوم گردید. بعد از آن در سال ۱۱۰۴ق آبراهام هینْکِلمان، اسلام‌شناس آلمانی، قرآن را در هامبورگ آلمان چاپ کرد. نخستین چاپ اسلامی قرآن، در سال ۱۲۰۰ق به دست فردی به نام مولا عثمان در سن‌پترزبورگ روسیه انجام شد. ایران نخستین دولت اسلامی بود که قرآن را در دو چاپ سنگی، یکی در ۱۲۴۳ق در تهران و دیگری در سال ۱۲۴۸ق در تبریز تهیه کرد. بعد از ایران، دولت عثمانی ترکیه در سال ۱۲۹۴ق، قرآن را در چاپ‌های مختلفی ارائه کرد. دولت مصر در سال ۱۳۴۲ق و دولت عراق نیز در سال ۱۳۷۰ق چاپ‌های نفیسی از قرآن منتشر کردند.

جستارهای وابسته

• نزول قرآن
• قاریان هفت‌گانه
• علم قرائت
• اعجاز قرآن

نگارخانه

• 

  کتبیه آیت‌الکرسی در مسجد گوهرشاد

• 

  قرآن به خط نسخ، اثر یاقوت مستعصمی.

• خطا در ایجاد بندانگشتی:

  آیه قرآن به خط معلا، اثر حمید عجمی.

• 

  قرآن به خط نسخ اثر میرزا احمد نیریزی.

• 

  بخشی از سوره محمد، به خط نستعلیق، اثر استاد علیرضا کدخدایی.

• 

  سوره فاتحة‌الکتاب به خط شکسته نستعلیق.

• 

  کتیبه سوره صف و آیه ۱۰۵ سوره انبیاء، نصب شده در حرم امام حسین(ع).

• 

  کتیبه طلای آیت الکرسی به خط ثلث؛ نصب شد بر روی صندوق چوبی مرقد امام رضا(ع)؛ سازنده: مست علی زرگر؛ خطاط: علیرضا عباسی؛ تاریخ ساخت: ۱۰۱۱ق؛ محل نگهداری: موزه آستان قدس رضوی.